Aire máis limpo pola saúde

2024/09/02 Galarraga Aiestaran, Ana - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Ingurumena
• Osasuna

Para a saúde pública, a contaminación do aire é motivo de preocupación desde hai anos, xa que é evidente que os contaminantes que respiramos teñen efectos directos e indirectos sobre a saúde. A investigadora de saúde pública Aitana Lertxundi Manterola, entre outros, dedícase á investigación destas conclusións. E, segundo el, as medidas sempre van detrás. “Con todo, as medidas que agora se van a extremar afectan precisamente aos contaminantes que máis dano fan á saúde. De feito, a maioría da xente vive nas cidades e ten como obxectivo reducir aos axentes estresantes das cidades; en concreto, aos contaminantes do aire”.

En Europa, a directiva de calidade do aire estableceuse en 2008. Para responder ao mesmo é necesario realizar medicións de diferentes contaminantes e na Comunidade Autónoma do País Vasco a responsable da rede de medición da calidade do aire é Nadia Arkarazo Arrizabalaga. Segundo explicou, en España é competencia das comunidades autónomas velar pola calidade do aire: “Para iso, contamos cunhas estacións fixas nos países. No seu interior, contan con examinadores ou monitores de medida que miden a concentración do contaminante, que constantemente recollen e analizan mostras. Cada examinador está conectado en todo momento ao terminal de recollida de datos que, cada cuarto de hora, calcula e recibe a media. Estes datos transmítense de forma continua á central de datos, se validan e publícanse na web de calidade do aire do Goberno Vasco”.

Os principais contaminantes que miden son o dióxido de xofre (SO2), os óxidos de _nitróxeno (NON e NO2), o ozono troposférico, o monóxido de _carbono (CO), o benceno e as partículas en suspensión. Estes últimos son dos contaminantes máis problemáticos e de diferentes tamaños. A lexislación de calidade do aire contén dous partes en función da súa incidencia sobre a saúde e o medio ambiente: PM10 (material particulado de diámetro inferior a 10 µm) e PM2,5 (inferior a 2,5 µm).

En canto á súa orixe, poden ser de orixe natural, como os aerosois mariños, o mineral, o pole ou outras sustancias orgánicas que emiten as plantas. Pero a maioría son de orixe antropogénico, é dicir, debido á actividade humana: tráfico, industria, construción, calefacción doméstica… Doutra banda, poden ser emitidas directamente (orixe primaria), como o fume dos motores diésel e as partículas emitidas polas fábricas de cemento e aceiro, ou por transformacións químicas derivadas dos precursores (nitratos e sulfatos) e condensaciones de compostos orgánicos volátiles (orixe secundaria).

 

Directamente en saúde

É máis difícil medir os efectos sobre a saúde que recoller as concentracións de contaminantes. “En certa medida, todos somos arrendatarios de laboratorio”, dixo Lertxundi. De feito, estas conclusións fóronse coñecendo co paso do tempo. “Á fin e ao cabo, non se poden facer estudos experimentais coas persoas para ver os efectos dos contaminantes; non serían éticos”.

En calquera caso, Lertxundi lembrou que no pasado realizáronse algunhas investigacións experimentais: “Por exemplo, en Estados Unidos, algúns propuxeron que os motores diésel eran mellores para o medio ambiente que os de _{gasolina, porque emiten menos} CO2. Con todo, observaron que na combustión producíanse partículas e que podían supor un risco para a saúde. Para iso, recrutouse a 40 voluntarios con problemas cardíacos e de tráfico, que foron distribuídos en dous camarotes, metade e metade, e que foron postos a pedalear nas bicicletas estáticas. A uns puxéronlles aire limpo para respirar, e a outros, aire que contiña as partículas da combustión do diésel. Co electrocardiograma se monitorizó a actividade do corazón e comprobouse que os afectados pola inhalación de partículas diésel exerceron peor actividade que os que respiraron o aire limpo”.

Lertxundi insistiu en que, no ano 2007, levou a cabo esta investigación, que na actualidade non se aprobaría. Sen chegar a iso, noutros moitos estudos demostrouse o risco das partículas de combustión do diésel. Lertxundi presenta outro estudo experimental do mesmo ano, máis ético que o anterior: “En Londres fixéronse dous grupos: uns tiñan que andar pola rúa de Oxford, é dicir, naquela época circulaban moitos autobuses con motores diesel; outros, por Hyde Park. Cada hora medíuselles a función dos pulmóns, e á terceira hora levóuselles a realizar unha analítica para determinar o seu estado. Así, mediante un estudo experimental, confirmouse que a combustión dos motores diésel era prexudicial para a saúde”.

Afiando os límites

A aplicación das medidas de limitación de contaminantes atmosféricos levou a cabo tendo en conta as evidencias de investigacións experimentais e, sobre todo, de estudos epidemiolóxicos levados a cabo durante anos. “Por detrás”, por tanto, como dixo Lertxundi. E agora limítanse aínda máis. Arkarazo explica por que se renovaron as medidas: “En 2019, a Unión Europea presentou o Pacto Verde cuxo obxectivo é alcanzar a neutralidade climática e eliminar a contaminación para o ano 2050, incluíndo a contaminación dos gases de efecto invernadoiro. Isto supuxo, en primeiro lugar, a revisión da Directiva de Calidade do Aire de 2008 e a aparición de catro lagoas. Primeiro, que os límites establecidos non se correspondían cos recomendados pola Organización Mundial da Saúde (OMS). En segundo lugar, que os plans de acción para volver aos valores normais unha vez superada a fronteira non eran suficientes ou non eran eficaces. A terceira, que a forma de recoller e entregar os datos non era a mesma en todos os Estados, é dicir, que se necesitaba armonización. E, por último, o mesmo ocorre coa forma de facer o seguimento, mesmo dentro dalgúns estados, como é o caso das comunidades españolas”, enumerou Arkarazo.

Por tanto, procedeuse á renovación da directiva. “Para empezar, endurecéronse os límites dos contaminantes. Non son tan estritos como os recomendados pola OMS, pero se reduciron considerablemente dos valores establecidos, á metade ou máis, en función do contaminante. Cabe destacar, por unha banda, o seu cumprimento para 2030 e, por outro, a importancia que outorgaron aos plans de acción. Temos que prever, a través de modelizaciones, etc., se cumpriremos eses valores en 2030 e, se se ve que non, xa temos que empezar a facer o camiño para poder cumprilos”.

Arkarazo explicou que até o momento non se fixo así, as medidas correctoras tomáronse á vista dos datos reflectidos na realidade. Na nova directiva requírese a anticipación. Ademais, haberá que medir outros contaminantes que antes non se tiñan en conta, a nivel de investigación: partículas ultrafinas, máis precursores de ozono troposférico, amoníaco, carbono negro (partículas de carbono que se forman na combustión parcial ou por descomposición térmica dos hidrocarburos)...

Ademais, os límites revisaranse cada cinco anos, xa que o obxectivo final é alcanzar os valores marcados pola OMS en 2050. Por último, a nova directiva recolle que todo aquel que sufra danos na saúde pola contaminación do aire poderá solicitar indemnizacións, que os Estados deberán garantir. Arkarazo engadiu que tamén dá máis importancia á información á cidadanía.

Na seguinte xeración

As investigacións levadas a cabo nos últimos anos demostraron que os contaminantes do aire afectan non só á circulación e ao aparello respiratorio, senón tamén aos sistemas de todo o corpo, tanto no momento da exposición como a longo prazo. E nas seguintes xeracións tamén se notan os danos. Por exemplo, Lertxundi leva anos participando no proxecto INMA. Este proxecto, posto en marcha en 2006 a través da colaboración de varios centros españois, ten como obxectivo coñecer o impacto dos contaminantes ambientais no desenvolvemento físico e cognitivo dos nenos e nenas a partir do embarazo.

Lertxundi lembrou que os efectos sobre a saúde dos contaminantes non se poden estudar de forma illada en ningún caso. Por unha banda, recibímolas de moitas fontes; o aire é só unha fonte, e a exposición a contaminantes do aire varía segundo o lugar e a época. Doutra banda, os efectos sobre a saúde tamén varían en función da idade, a xenética, a alimentación, etc. “E por que prestamos atención aos nenos? Porque viven baixo os efectos dos contaminantes, porque non son persoas adultas pequenas, porque están a crecer, e o seu sistema inmunolóxico e as súas formas de desintoxicación non están completamente desenvolvidas. Por iso, son máis vulnerables aos contaminantes ambientais”.

As investigacións son longas e complexas, e en canto á calidade do aire, por exemplo, no proxecto INMA analizáronse as partículas do aire entre 2018 e 2022. “Dentro diso, analizamos os metais asociados ás partículas: ferro, cromo, níquel, cobre, manganeso… Entre eles, tivemos o COVID-19, que foi unha especie de intervención, xa que a concentración destes contaminantes diminuíu. E aí vese a influencia. O mesmo sucedeu nas Olimpíadas de China, onde se tomaron medidas para limpar o aire das cidades nesa época, os recentemente nados tiñan máis peso que antes de tomar medidas”.

Múltiples e variados factores

“Tres son as principais orixes dos contaminantes do aire: un terzo procede dos sistemas caloríficos dos edificios, outro terzo do tráfico e o último da industria”, explicou Lertxundi. “No COVID-19 interrompeuse a industria e, antes e despois, algunhas empresas foron clausuradas. Este tipo de modificacións afectan á calidade do aire que respiran os habitantes da contorna, así como aos que se producen no urbanismo e nas infraestruturas de transporte”.

No entanto, advertiu de que non é necesario vivir moi preto da fonte dos contaminantes para estar expostos a eles: “As partículas de gran diámetro son pesadas e quedan cerca do manancial, pero as finas poden chegar moi lonxe, máis aínda tendo en conta que na nosa orografía son frecuentes os vales estreitos e longos”. A situación socioeconómica tampouco sempre predí ben a exposición da poboación: “É certo que antes existía o costume de facer as casas dos traballadores xunto ás fábricas, polo que os traballadores sufrían unha maior exposición. Pero as casas do centro das cidades son caras e sufriron un tráfico denso durante moitos anos. Agora declaráronse zonas de baixas emisións no centro das capitais, pero a relación entre a situación socioeconómica e a exposición non sempre é a que pensamos”.

Agora, dispoñen dun proxecto na CAPV e outras comunidades autónomas españolas para analizar o impacto dos contaminantes ambientais na saúde mental. “Ademais dos contaminantes do aire, investigaremos outros moitos: os que recibimos a través da auga, os da dieta, os fármacos… e tamén os efectos do ruído. Queremos ver como baixa a mortalidade cando estes parámetros melloran. En California, por exemplo, viuse claramente este impacto grazas a un plan de acción para reducir a contaminación do aire. Nese sentido, na Unión Europea estamos atrasados con Estados Unidos”.

 

Necesidade dunha visión integral

Así as cousas, tanto Arkarazo como Lertxundi valoraron positivamente o endurecemento das fronteiras, pero non cren que sexa suficiente. En opinión de Arkarazo, para que as medidas sexan realmente efectivas, as administracións deberían traballar conxuntamente. “Deberiamos traballar de forma integral. Non podemos cambiar as cousas se nós pomos algunhas medidas e non súmannos no Departamento de Transportes, na Industria ou na sanidade pública. Unha vez superadas as divisións territoriais, todos os departamentos deberiamos actuar conxuntamente”.

Lertxundi tamén ve a necesidade de dar un salto desde o punto de vista da saúde pública e a sociedade: “Conseguimos que a sociedade e a sanidade comprendan a importancia do exercicio físico. Pois algo parecido necesitariamos coa calidade do medio ambiente. Dado que os coches eléctricos contaminan menos que os motores de combustión, está ben impulsalos, pero aínda é mellor fomentar o uso da bicicleta dentro da cidade e dispor dunha boa rede de transporte público. O camiño sería que a xente o comprenda e esíxao, e para iso hai que facer un gran traballo pedagóxico. Por exemplo, ao nomear zonas de baixas emisións, habería que conseguir que a xente vexa os seus beneficios e, ao mesmo tempo, non se vexan prexudicados”.

Ambos os expertos coinciden en que é necesario facer algo máis que iso a pesar de que se estea de acordo en que se reduzan as medidas de contaminantes. Ademais, ambos puxeron de relevo a relación entre a contaminación do aire e o quecemento global. Unha razón máis para abordar dunha vez a contaminación do aire, cun enfoque integral e buscando o consenso dos axentes.