En balde tratamos de encerrar a natureza

O laboratorio escolar é un gabinete de curiosidades. Os alumnos, apaixonados, perseguen ao profesor en zigzag, dun corredor a outro, polas escaleiras e de fronte, até chegar a esa porta verde. No cartel len “Laboratorio de Bioloxía e Xeoloxía” e ao mesmo tempo pregúntanse que fantasía atoparán no seu interior.

A porta do laboratorio se enfurece ao abrirse, no seu interior todo está escuro e fai frío. Cheira a produtos químicos. O profesor saca do seu almacén a colección de obxectos estraños de po e distribúeos nas mesas: pedras preciosas, algúns fósiles, minerais moi coloridos e brillantes. O alumnado tratará de identificar e clasificar estas pezas con axuda dunha guía.

XVII. e XVIII. Nas cidades europeas dos séculos XX existía una gran afección á colección. Os reis, aristócratas, clérigos e mesmo avogados, médicos, farmacéuticos e artistas tentaron traer a natureza a unha habitación. Con esta intención construíronse gabinetes de xoiaría, naturalia (vexetal, animal e mineral) e artificialia (restos arqueolóxicos, esculturas, cadros...) paira acumular e presentar numerosos obxectos dos reinos.

Naquela época, a expansión colonial europea deu a coñecer a enorme diversidade humana e natural do mundo, e estes gabinetes convertéronse en inventarios deste novo mundo. A súa arquitectura e mobiliario orientábanse á ordenación e clasificación de obxectos singulares, só así se podía entender e explicar a natureza en función do pensamento da época.

O gabinete do médico danés Olaus Wormius (1588-1654) é un bo exemplo (Figura 1). Si mergullámonos nela, podemos ver obxectos de todo tipo: no andel da dereita, especimenes de minerais e fósiles; na parede da esquerda, adajes e cranios, e na parede posterior, armas. Si miramos cara arriba veriamos peces e corpos disecados doutros animais colgados do teito.

Estas zonas eclécticas foron adaptándose aos novos tempos, enriquecéndose e especializándose aos poucos. Finalmente, os gabinetes de curiosidades convertéronse en museos de Historia Natural e constituirían a clave da investigación e divulgación científica da época.

A sabedoría de entón tiña museos. No interior podíanse atopar especies tanto convencionais como exóticas: as máis espectaculares gardadas nas vitrinas, o resto en recipientes, caixas compartimentadas ou pedestais de madeira dourados. Eran espazos de investigación, pero tamén áreas de lecer.

Aínda que todos os especímenes recollíanse no exterior, o traballo de campo non era tan importante e prestixioso como o do museo, xa que a toma de mostras estaba dirixida a un obxectivo maior. O contexto non tiña importancia, as mostras adquirían valor científico no propio museo cando os naturalistas comparábanas con outras pezas. Por que? Esta comparación permitía identificar e clasificar novas achegas de especímenes, que era o verdadeiro obxectivo da investigación científica.

XIX. A principios do século XX, esta forma de traballo comezou a cambiar, cando inesperadamente entraron na investigación do espazo e da temporalidade, xunto coas novas preguntas de investigación dos naturalistas.

O 23 de xuño de 1802, Alexander von Humboldt, Aimé Bonpland e Carlos de Montúfar subiron o volcán Chimborazo, considerado naquela época a montaña máis alta do mundo. A ascensión foi moi dura paira os naturalistas. Era un día frío e nubrado, e tiveron que escalar as rocas abruptas, con precipicios xigantescos aos lados, e por suposto sen osíxeno, respirar perfectamente. Con todo, o tres acodes chegaron a 5.917 metros, moi preto da cima.

A viaxe a Quito e a ascensión ao volcán foron moi significativos paira Humboldt. Era una persoa moi atenta e cunha incrible habilidade paira lembrar e relacionar todos os detalles. Grazas a iso, lembrou a vexetación e as estruturas rochosas vistas en anteriores viaxes (Alpes, Pireneos e Tenerife) e comparounas coas vistas en Chimborazo. As grandes similitudes que atopou entre estes lugares remotos conmocionáronlle. A natureza parecía una rede de mil fíos, todos os elementos estaban unidos!

Humboldt conseguiu afastarse o suficiente como paira observar una visión integral. Descubriu que as plantas, segundo a súa altitude, estaban dispostas en estratos: nos vales baixos descubriu palmeiras, bosques tropicais de bambú e orquídeas de cores; máis arriba había coníferas, carballos e arbustos similares aos bosques europeos; e despois, vexetación alpina e líquenes. Fronte ás nubes, roca.

Estas zonas climáticas foron representadas por Humboldt nun debuxo de Chimborazo. Expresou as capas de vexetación en función da súa altitude, xunto cos datos de temperatura, humidade e presión. A continuación comparou as zonas climáticas de Chimborazo coas doutras latitudes (Figura 2).

Figura : Geographiae plantarum lineamenta de Humboldt (1815). Ed. Dumbarton Oaks. Library and Collection

Humboldt foi o primeiro científico en considerar a natureza na súa totalidade. A súa obra transformou a Historia Natural da época, que até entón describía e clasificaba os obxectos a pequena escala e de forma illada. Agora sabemos que o contexto físico e as interaccións entre os elementos son esenciais paira a comprensión da natureza, que ten polo menos tres dimensións.

Tras unha longa expedición americana de cinco anos, Humboldt partiu de Estados Unidos a Francia. Chegou a París e decidiu quedar alí. Naquela cidade achábase Muséum national d 'Histoire naturelle, lugar admirado por científicos de toda Europa. Alí coñeceu a excelentes naturalistas: uno deles era Georges Cuvier, o seguinte protagonista.

Figura : Esqueleto do Megatherium individual estudado por Cuvier, comparado co esqueleto dun ser humano. W. H. Lizars (1822). Ed. Wellcome Library non. 42458i

Cuvier era anatomista, pero un encargo recibido de Madrid achegoulle á xeoloxía: Fíxoselle chegar o esqueleto fósil dun xigantesco animal atopado en Buenos Aires (figura 3) para que elaborase un informe científico. Cuvier bautizou a este animal como Megatherium (a gran besta). Tras a investigación anatómica dos fósiles, concluíu que se trataba dun animal novo, da familia perezosa, até entón descoñecido paira a ciencia, e que probablemente desaparecería. A extinción das especies era una hipótese controvertida sobre a que os científicos non chegaban a un acordo.

Cuvier, mediante anatomía comparada, estudou os restos doutros seres vivos paira probar a hipótese da súa extinción. Así, comparou minuciosamente os restos de esqueletos de elefantes vivos cos de elefantes fósiles, chegando de novo á mesma conclusión: o elefante fósil ou mamut era una especie recentemente descuberta, distinta das especies de elefantes vivas, que estaba caducada.

Figura : Carta de Mary Anning sobre o descubrimento do Plesiosauro e imaxe esquemática do dinosauro. Ed. Wellcome Library non. 42458i

Era a idade de ouro da paleontología. Naturalistas de diferentes lugares recollían fósiles e comezaron a describir numerosas especies desaparecidas. Mary Ann Anning foi una das principais buscadoras de fósiles da hora. Muller de orixe humilde, nacida en Inglaterra, cunha vida dedicada á recollida e venda de fósiles. Anning aprendeu a buscar e recoller fósiles con gran mestría, formouse paira interpretar o que vía. Os científicos da época coñecíano ben e tíñanlle certo respecto. Descubriu, entre outros, fósiles de ictiosauros (o primeiro descuberto en Inglaterra), plesiosauros (figura 4) e pterodactilos (os dous últimos até entón eran especies descoñecidas).

Os fósiles eran residuos raros. Algúns parecían cunchas e ósos, pero en realidade eran parte da roca: restos convertidos en pedras. Algúns naturalistas pensaron que se os fósiles formaban parte duns estratos rochosos, talvez estes podían proporcionar información adicional sobre os fósiles e, á inversa, sobre os estratos rochosos. De feito, cada fósil só aparecía en determinadas rocas.

Así, Cuvier decidiu saír do museo ao campo paira estudar os fósiles in situ nos seus estratos rochosos. Nunha conferencia concedida en 1801, sinalou que canto maior é a profundidade á que se atopan as rocas, e canto máis antigas eran, máis descoñecidas eran os fósiles, máis diferentes ás especies animais actuais.

Se cada estrato xurdiu nunha época e ten diferentes fósiles, cando vemos una continuación de estratos de abaixo a arriba lemos una historia na que os fósiles varían en función do tempo. Aínda que Cuvier consideraba que as causas deste cambio de fósiles eran catástrofes e extincións de especies, Jean-Baptiste Lamarck (contemporáneo de Cuvier e que traballaba no mesmo Museo) propuxo que as especies podían evolucionar co tempo.

Por último, a Historia Natural incluíu a historia da natureza.

A partir de entón, o labor dos naturalistas centrouse en reconstruír a historia da Terra e da vida, converténdose nun pesadelo dos defensores das cronoloxías bíblicas. O escritor John Ruskin afirmou: «Se os geólogos deixásenme en paz! Ao final de cada verso bíblico, ouzo as súas marteladas» (Ladow, 1971).

Aos poucos, segundo o tipo de roca e os seus fósiles, a historia da Terra e da vida dividiuse en varias épocas (Figura 5): as rocas máis antigas non presentaban indicios de vida, e a súa época denominouse Azoico; por encima estaba o Eozoico, que contiña trazas de formas de vida simples; e despois destes estratos, o Paleozoico. Dentro desta época podíanse distinguir tres épocas: nos estratos inferiores, a época dos peixes; máis arriba, a das plantas; e por último, a dos anfibios. A época posterior, Mesozoico, era una era indiscutible de grandes réptiles; e, paira terminar, a do Cenozoico, nosa era, a dos mamíferos.

A vida ten historia. A Terra ten historia. A natureza non existe en abstracto, existe no espazo e no tempo e enténdese no espazo e no tempo. En balde tratamos de encher a natureza: a natureza é movemento, creación permanente, transformación. Os fenómenos biolóxicos e xeolóxicos teñen catro dimensións, cambiantes e irrepetibles, que son a base da súa beleza.

Figura . Physical Geography. Portfolio educativo con historia da terra e da vida. (Yaggy W. Levy, 1887). Ed. David Rumsay Map Collection

FONTES BIBLIOGRÁFICAS

Alsina Calvés J. (2007) Historia da Xeoloxía. Sarrera. Biblioteca de Divulgación Temática 83. Editorial Montesinos: Barcelona. 230 pp.

Fernández M.D. Uskola A. e Nuño T. (2006) Mulleres na historia da xeoloxía (I) Desde a antigüidade até o século XIX. Ensino das ciencias da Terra, 14(2), 118-130.

Landow P. G. (1971) Chapter Four: Ruskin’s Religious Belief. En: Aesthetic and Critical Theory of John Ruskin (pp: 241-318). Princeton, Nova Jersey: Princeton University Press. Dispoñible o capítulo: http://www.victorianweb.org/authors/ruskin/atheories/4.2.html

D. Pardo-Tomás (2018) A historia natural e o coleccionismo en gabinetes de curiosidades e museos de papel. En Caberei Abete M. e Cruz de Carlos Varona M. (Ed.) María Sybilla en Meria e Alida Withoos: mulleres, arte e ciencia na Idade Moderna (pp: 69-76). Editorial Universidade de Cantabria: Santander.

Rudwick M. (2005) Picturing Nature in the Age of Enlightenment. Proceedings of the American Philosophical Society, 149(3), 279-303.

Wulf A. (2019) A invención da natureza. Editorial Penguin Random House: Barcelona. 578 pp