Por Artikutza

1992/06/01 Albisu, Alex Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Ekologia

A leira de Artikutza ten 3.700 ha. Ao estar todo o terreo en Navarra, limita ao norte cos terreos de Oiartzun e Lesaka, ao leste cos de Arantza, ao oeste cos de Goizueta e ao sur cos de Labaien e Zubieta.

É, por tanto, un terreo moi interesante que temos moi preto aos guipuscoanos, xa que as barbaridades da natureza que sufriu e soporta Gipuzkoa son notables, e salvo algunhas zonas de Aralar e Hernio, as posibilidades de goce que a contorna pode ofrecer aos amantes da natureza endor a poucos pasos.

Así pois, xa se dixo que tipo de natureza podemos atopar, pero paira coñecer de verdade Artikutza e poder querelo quizais algunha vez é necesario coñecer un pouco de historia.

As escarpadas terras de Artikutza tiveron un gran potencial económico desde sempre e, en consecuencia, a humanización deste territorio é tamén antiga. Os nosos antepasados vascos han coñecido desde tempos remotos e non debe sorprendernos saír destes extensos bosques todo o que necesitaban paira vivir.

Aqueles antigos vascos só podían vivir coa caza e a recollida de froitos. Entón, as posibilidades de vida dos animais eran únicas si fixámonos na geomorfología de Artikutza, e na actualidade tamén na situación e potencial dos distintos bosques.

Somos conscientes de que foron eles os que viviron, sobre todo das numerosas estruturas megalíticas que se atoparon. E no interior de Artikutza, sen demasiada dificultade, podemos atopar estruturas destas características en forma de túmulo, mairubaratz ou dolmen.

Dando un gran paso ao longo da historia, dirixirémonos á Baixa Idade Media, momento no que sufriu a súa primeira e case única agresión ecolóxica.

Esta terra, cuberta de bosques, sufriu as tensións dos señores desde 1270 até 1815. Ese ano (1815), coincidindo cos das mañás, a terra de Artikutza acondicionouse tal e como hoxe coñecemos, quedando todo fose da man de Orreaga.

Pero desde a Idade Media, a importancia da gandaría e, sobre todo, da metalurgia do ferro. E a través deles entraremos no ataque ecolóxico mencionado. Ao principio fundíase o ferro nos orificios realizados nas ladeiras dos montes denominados “haizeola”. Daquela a explotación pasou do monte aos ríos, utilizando fórzaa da auga e formando auténticas ferrerías.

Estas, denominadas “ferrerías”, foron proliferando ao longo do tempo e sufriron grandes avances na procura dun maior rendemento na estrutura paira obter ferro. Pero as consecuencias que a civilización desta terra, a pesar do seu progreso social, provocou paira a natureza foron desastrosas. Paira facer carbón vexetal, cortáronse os bosques ou se converteron háxalas en pequenas pagas, e por suposto, a pesar da extracción do mineral, a estrutura dos montes cambiou, tanto por canteiras como por galerías nos montes.

Por tanto, a siderurgia deixou a súa pegada na paisaxe.

Finalmente, e dado que as cicatrices eran notables no terreo obxecto de estudo, o Concello de Donostia-San Sebastián apropiouse destas terras e utilízaas paira a captación das súas augas. San Sebastián implantou desde entón una conservación integral desta terra, polo que a actual parcela de Artikutza converteuse nunha contorna única paira todos os amantes da natureza, xa que se lle permitiu adquirir o seu aspecto ancestral.

Con este pouco de historia e dada a importancia que tivo Artikutza paira a cultura vasca, pasaremos a analizar os aspectos que esta terra nos pode ofrecer na actualidade.

Si asociamos o desenvolvemento dun bosque e o interese pola natureza á idade das árbores, e consideramos que o bosque de Artikutza ten polo menos 73 anos de idade (salvo a repoboación), é un bosque a ter en conta. A partir de 1919, o bosque que quedaba foi outro máis novo, con 73 anos de antigüidade paira poder crecer. Estase, por tanto, no camiño de conseguir a súa estrutura forestal.

Outro factor importante no desenvolvemento da vexetación é o clima e as precipitacións pluviais.

O clima de Euskal Herria (polo menos na costa) baséase na súa igualdade térmica, é dicir, na abundancia de temperaturas e choivas sen grandes variacións. Paira describir o clima de Artikutza, dicir que é un dos exemplos máis claros do clima de Euskal Herria pola hipérbola do que dixemos, non vou fallar demasiado. Por exemplo, e nunha estación meteorolóxica situada a 20 km da costa, prodúcese una caída de auga de 2.735 mm durante o ano normal.

Estas cantidades ou proporcións de auga teñen a capacidade de desenvolver una verdadeira ohiana noutras rexións do mundo. Por tanto, si atendemos a estas precipitacións, a este clima atlántico (sen grandes variacións ao longo do ano), á fertilidade destas terras e á falta de influencia da xente destes 73 anos, descubriremos que tipo de vexetación podemos atopar.

O aspecto máis destacable que nos ofrece esta contorna é a vexetación. De feito, case a totalidade da superficie de Artikutza (cerca do 90%) atópase actualmente cuberta por magníficos bosques, dos que aproximadamente o 20% é repoboada polo Concello de San Sebastián.

Todos os bosques podemos rexistralos nun bo desenvolvemento e bo estado, pero os impresionantes bosques que alberga o val de Elama, quizais pola súa distancia, son os mellor conservados. Os montes que dan orixe ás regatas deste val son os máis altos de Artikutza, con 1.054 m de altitude. Xunto a el aparece o monte Loitzate, con 1.046 m. Hai outros dous montes de mil metros: Alto de Terueta e Cruces, con 1.036 e 1.007 m.

A pesar das súas altitudes, atópanse dentro das condicións de crecemento do bosque, non chegando nin sequera a alcanzar os 1.600-1.700 metros de altura límite paira o haxa. Ademais, en canto ao crecemento de háxalas, o mellor tramo de altura é de 500 a 1.200 metros. Por tanto, nos lugares máis altos destas terras, o haxa debería crecer, pero non existe, e na parte superior dos montes que rodean as terras de Artikutza, polo menos en gran medida, verémolos espidos formando pastos de herba curta. Os responsables desta situación son as ovellas e os cabalos. A pesar de que o dereito de acceso a estas reses está prohibido hai tempo, o Concello de San Sebastián segue pechando os ollos.

Hai que sinalar que estas zonas altas dos montes foron utilizadas como gandaría desde hai tempo e que o hayedo que nelas era natural, tería dificultades paira crecer.

Con todo, renunciouse á expansión do bosque deixando libre o pastoreo de ovellas e cabalos.

O Concello de Donostia-San Sebastián implantou una conservación case integral, polo que a pesar da prohibición de entrada destes animais, a presenza de ovellas e cabalos no interior da barreira que rodea este territorio é sinxela.

Camiñar polos bosques pola súa conta, empobrece a terra e sobre todo a vexetación.

Estes animais tamén se alimentan duns fungos tan abundantes nestas terras e aliméntanse ou cortan os arbustos vexetais que son o paso previo do bosque, destruíndo progresivamente as plantas naturais e o equilibrio ecolóxico.

Á marxe desta presión ecolóxica, trátase dunha contorna relativamente ben conservado respecto da fauna propia que aínda podemos atopar nel.

Corzos, gatos monteses, xabarís, enebros, repujantes, San Martín, Martín pescador, merlos acuáticos, e Urubia son quizá os máis destacados.

Non nos queda máis que achegarnos a este terreo que nos ofrece una especial pegada humana, vexetación e fauna.

Paira iso, debemos dirixirnos ao Concello de Donostia-San Sebastián comunicando as nosas intencións ao seu responsable.

A xente atoparémola nos arredores dun pantano que normalmente está no centro, pero teremos moitas posibilidades de gozar en calquera punto desta marabillosa terra.