Vacinas

2014/12/01 Etxebeste Aduriz, Egoitz - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Medikuntza
• Historia
• Osasuna

O tifón golpeou duro. “En poucas horas esnaquizou a fragata; perdemos o mastro de popa, as cordas, tres ancoras, as lanchas e 20 homes. Todos pensabamos que dun momento a outro as ondas enterraríannos”, sinalaba Francisco Xavier Balmiss. “Conservar a vacina e roubar a compaixón de Deus eran o meu único empeño… Ao final, empezou a relaxar o temporal e, facendo fronte ao perigo dos piratas e os ladróns chineses típicos daqueles mares, desembarqueime nun pequeno canón, cos nenos en brazos, salvando así as nosas vidas e prezada vacina”.

Todo empezou dous anos antes. O 30 de novembro de 1803 a corveta María Pita saíu da Coruña, con médicos, enfermeiras e 21 nenos no seu interior. Ían difundir a vacina do Baztán no mundo, nunha expedición dirixida polo médico alacantino Francisco Xavier Balmis. Era a Expedición Real da Vacina Filantrópica.

Non hai moito tempo que o médico inglés Edward Jenner inventou a vacina contra as vexigas: ao meter o pus das leguminosas procedentes das vexigas bovinas nas feridas na pel, obtíñase inmunidade ás vexigas normais. Publicou en 1798. Baztanga era una enfermidade grave que estaba a provocar numerosas mortes. E aínda que nun principio a técnica de Jenner provocou medo e críticas, pronto comezou a vacinarse en Europa. Con todo, fóra de Europa a enfermidade estaba a afectar con forza. En 1802 chegan a España noticias sobre epidemias de vexigas nas colonias americanas. Balmis Carlos IV era entón cirurxián da cámara do rei e convenceu ao rei da importancia de levar a vacina ás colonias.

Valmis tiña diñeiro da Coroa, pero como levar a vacina alén do mar era outra cousa. Até entón foi enviado entre ambos os cristais e selado con parafina. Pero non chegaba en bo estado e case sempre se perdía a efectividade da vacina. Balmiss tiña outro plan: utilizarían aos nenos paira transportar a vacina.

Os nenos menores respondían mellor á vacinación, polo que eran idóneos paira levar a cabo o plan de Balmiss. Como Jenner, inxectaría aos nenos o fluído que contiña o virus das vexigas de vaca, facendo una pequena ferida no ombreiro cunha lanza infectada. A uns dez días íanselles a sacar os grans. Foi o momento de pasar a vacina dos grans a outros nenos. Cada vez vacinaría a dous nenos e así llo levaría até América.

Acolleu a seis nenos da Inclusa de Madrid e levou a vacina á Coruña en dúas deles. Acode á Casa de Nenos Abandonados da Coruña en busca de máis nenos. Alí quedou fascinado pola súa directora, Isabel López Gandalla, que trataba ben aos nenos e que ben se manexaba con eles. Pronto se deu conta de que a muller lle ía a vir xenial na expedición e contratouna. 4 nenos procedentes de Madrid e outros 17 da Coruña, entre eles o fillo de Isabel. Sete tiñan uns tres anos e os maiores nove. Todos eran mozos.

Aos 10 días de saír da Coruña chegaron a Tenerife. Alí tomáronlles calor. En Canarias non había ningunha vacina até entón e sabían ben os tesouros daquela expedición. Non faltou misa nin celebración.

Saíron de Tenerife o 6 de xaneiro de 1804 e chegaron a Porto Rico o 9 de febreiro. Logrou levar a vacina a América. Con todo, foi tan importante como levar a vacina, como realizar as vacinacións e como conservar e difundir a vacina. Organizaban comités e redes de vacinación locais para que as campañas de vacinación fosen efectivas.

Desde Porto Rico, tres nenos máis foron a Venezuela. A expedición dividiuse en dúas. Un grupo dirixido por José Salvany quedou no chan paira seguir estendendo a vacina por Sudamérica e dirixiuse cara a Balmis Cuba con outro seis nenos venezolanos.

Non sempre era fácil conseguir nenos. En Cuba, por exemplo, tiveron problemas e Balmis comprou tres mozas escravas (as únicas que participaron na expedición) paira poder levar a vacina a México.

Balmiss tentaba que os nenos sempre estivesen o mellor posible. Antes de iniciar a expedición estableceuse una única condición, que ao finalizar cada etapa os nenos regresen ao seu lugar de orixe. Na maioría dos casos foi así, pero non no caso dos transportados desde España. Eles quedaron en México. Alí fixo todas as xestións para que estivesen nunha boa sede e recibisen una educación adecuada. Algúns foron adoptados por familias mexicanas. Pero a partir de aí non se soubo nada máis sobre eles. En 1810, aínda Balmis estaba a pedir que eses nenos chegasen a España.

A nave María Pita regresou a España desde México. Pero a expedición seguiría adiante. O 8 de febreiro de 1805 saíron de Acapulco no barco Magallanes con 26 nenos mexicanos. Aquela viaxe de cinco semanas foi duro. Balmis non parou de pelexarse co capitán, quen non ofreceu as condicións prometidas aos expedicionarios. Os nenos durmían no chan, concentrados nun lugar sucio e pequeno. Foi imposible evitar as vacinacións accidentais por contacto.

Chegaron a Manila, onde o director da Casa de Nenos Abandonados da Coruña abandonou a expedición. Balmiss só tiña palabras de agradecemento paira el: “Incansable día e noite, derramou a tenrura da súa nai máis sensible paira os 26 angelitos que tiña nas súas mans, como en todas as viaxes desde A Coruña”.

Balmis seguiu un pouco máis. Tres nenos filipinos partiron a Macao, China, na fragata portuguesa Dilixencia. Por mor dun tifón, apenas sobreviviron. De Macao pasa a Canton e finalmente trasládase a España. No camiño quedaron na illa británica de Santa Helena, no centro do Atlántico, onde tamén se integraron os seus habitantes.

Chegou a España o 14 de agosto de 1806. En total, máis dun centenar de nenos participaron na expedición e incorporáronse miles e miles de persoas. O propio creador da vacina, Jenner, encomiou o labor de Balmiss: “Non podo imaxinar que na historia haxa máis exemplo e máis nobre de filantropía que isto”.

 

Bibliografía:

Angulo, E.: “O caso dos nenos vacuniferos”. Caderno de Cultura Científica (2014).

Ariza, S.L. : “A odisea do doutor Balmis”. O País (2010).

Balaguer Perigüell, E. e Ballester Añon, R.: “No nome dos nenos: a Real Expedición Filantrópica da Vacina (1803-1806)”. Asociación Española de Pediatría (2003).

Fontes, V. “Un médico español do século XIX liderou a primeira misión humanitaria da historia”. SINC (2013).