Beldurrik gabe

Euskaltzaindiaren Hiztegiak honela definitzen du beldurra: "Egiazko nahiz irudipenezko arriskuaren aurrean sortzen den urduritasunezko egoera”. Beldurra oinarrizko emozioa da, animalia askorekin partekatzen duguna, eta funtsezko eginkizun bat betetzen du: biziraupena. Beldurra sentitzea komeni zaigu, beldurrak arriskutik babesten gaituelako.

Imajinatu baso batetik zoazela eta, bat-batean, zarata entzuten duzula. Buelta eman, eta itzal arraro bat antzematen duzu adar batzuen atzean. Zer den ulertu aurretik ere, zure garunak informazioa bidali du organismora, balizko arrisku horri aurre egiteko prestatzeko asmotan, bai borrokan, bai ihesean. Fisiologikoki, adrenalina askatzen da eta nerbio-sistema sinpatikoaren jarduera handitzea eragiten du. Horren ondorioz, zenbait aldaketa fisiologiko gertatzen dira, hala nola bihotz-maiztasunaren, presio arterialaren eta arnasketa-maiztasunaren igoera, izerditzearen handitzea, hodi periferikoen hodi-konstrikzioa, begi-ninien dilatazioa eta defentsa-erreflexuak areagotzea (begi-kliska indartzea, esaterako). Beldurrak gure bizitza arriskuan jar dezaketen egoerak saihestera garamatza, eta, a priori, emozio desatsegina da.

Hala ere, beldurrezko esperientziak bilatzen ditugu (beldurrezko filmak edo errusiar mendi zorabiagarriak, esaterako), hiperaktibazio fisikoa eta euforia-sentsazioa eragiten digutelako. Alde batetik, adrenalinak aktiboago eta biziago sentiarazten gaitu. Bestetik, beldurrak eragiten digun kitzikapen fisiologikoaren ondoren, badirudi sentituko dugun edozein emozio positibo areagotu egingo dela (adibidez, beldurrezko pelikula bat ikusi ondoren lagunekin egiten ditugun barreak). Izan ere, egoera batek gure beldurra pizten duenean eta, gero, detektatzen dugunean ez dela benetako arrisku bat izan, organismoak dopamina askatzen du, plazer-sentsazioan inplikatu dagoen neurotransmisorea.

Beldurra sortzetiko emozioa da edo ikasia?

Seguru asko, batzuek pentsatuko dute, beldurra gure biziraupenerako hain emozio garrantzitsua izanik, sortzetikoa izan beharko duela. Hala ere, denok ez gara gauza edo egoera berberen beldur, ez adin berean, ez intentsitate berarekin. Beraz, beldurra sortzetikoa ala ikasia da?

Galdera horri erantzuteko, 1919an James Watson psikologoak eta Rosalie Rayner kolaboratzaileak —biak Johns Hopkins Unibertsitatekoak— esperimentu bat egin zuten. Albert izeneko hamaika hilabeteko ume bat ikertu zuten, oso lasaia bera. Umeari laborategiko arratoi batekin jolasten utzi zioten. Arratoiak ez zion inolako beldurrik ematen. Zientzialariek jakin nahi zutenez beldurra baldintzatutako prozesua ote zen, ikertu zuten haurra arratoiaren beldur izatea lor zezaketen. Horretarako, zarata handia egin zuten, behin eta berriz, Albert arratoiarekin jolasten zen bitartean. Zarata handi horrek bai, izutu zuen haurra. Prozesu hori hainbat aldiz errepikatu ondoren, Albert arratoiaren beldur izaten hasi zen, zarata gogaikarri hori gabe ere. Ez hori bakarrik, haurra beste animalia iledun batzuen beldur izaten hasi zen; esate baterako, untxien eta txakurren beldur. Zientzialariek haurrarengan "beldur baldintzatua" sortzea lortu zuten.

Neurri handi batean, bizitza osoan ditugun beldur gehienak ikaskuntzak eragindakoak dira, baina badirudi beldur batzuk sortzetikoak ere badirela, hala nola zarata handiek, iluntasunak, bakardadeak edo ekaitzak eragindakoak. Sortzetiko beldur horiek espeziearen biziraupenarekin erlazionatuta daude, eta garrantzitsuak izan dira hautespen naturalean. Izan ere, estimulu batzuen aurrean, beldurra sentitzeko joera zuten gizaki primitiboek egoera horiek saihestu zituzten, errazago biziraun zuten eta geneak transmititzea lortu zuten.

Non kokatzen da beldurra? Beldurraren zirkuitua.

2. irudia: Beldurraren zirkuituko garun-eremu nagusien kokapena. Arg. Christian R. Linder / CC-BY-SA 3.0, moldatua.

Beldurraren prozesamenduaren organo nagusia amigdala da, burmuinaren lobulu tenporalean dagoen almendra-formako garun-egitura txiki bat (egia esan, bi egitura dira, garunaren erdiko lerroaren bi aldeetan). Garun-egitura hori hainbat nukleok osatzen dute, eta nukleo horietako bakoitza modu desberdinean inplikatuta dago beldurraren prozesamenduan. Adibidez, amigdala laterala beldurrari lotutako estimuluei buruzko informazioa biltzeko eta integratzeko zentro bat da; amigdala zentrala, berriz, beldurraren adierazpenaren arduraduna da. Gainera, berez, gai da ikusmen-eszenako mehatxuei buruzko informazioa ateratzeko (adibidez, beste pertsona baten beldurraren aurpegi-adierazpena), neokortexaren ikusizko informazio fina jaso aurretik ere. Horrek oso erantzun azkarra sortzen du, goiko garun-egituren inplikaziorik gabe.

Dena dela, amigdala ez da beldurrean inplikatutako garun-eremu bakarra; aitzitik, oso modu interaktiboan jarduten du gainerako garunarekin, bai seinaleak jasoz, bai bidaliz (2. irudia). Adibidez, hipokanpoa oroimenean inplikatuta dago, eta funtsezkoa da zein gauzak eragiten diguten beldurra gogoratzeko. Beste eskualde bat azal prefrontal bentrala da, garunaren aurrealdean dagoena, zeinaren funtzioa beldurraren erantzunak modulatzea baita. Hipotalamoa  inplikatuta dago nerbio-sistema autonomoaren aktibazioan eta, beraz, beldurrak eragindako erantzun fisiologikoak agertzean. Entzefalo-enborra ere aktibatzen da, borrokaren, geldiaraztearen eta ihesaren erreflexuak areagotzeko; baita nerbio trigeminoa eta aurpegi-nerbioak ere, beldurrezko aurpegi-adierazpenak eragiten dituztenak. Era berean, badirudi substantzia gris periakueduktala (SGPA) garrantzitsua dela. Area horren ardura da arriskuaren aurrean nola erreakzionatzen dugun, defentsa-erantzuna (borroka ala ihesa) aktibatuz edo geldiaraziz.

Beldurra ezagutzen ez duten pertsonak

Testuaren hasieran Jon Beldurgabe ipuinaren laburpen bat agertu da, beldurra sentitzeko gai ez den haur baten istorioa kontatzen duena. Jon literaturako pertsonaia den arren, horrelako pertsona gutxi batzuk badaude bizitza errealean.

Urbach-Wiethe sindromea pertsona batzuek pairatzen duten nahasmendu genetiko bat da, 1929an Erich Urbach dermatologoak eta Camillo Wiethe otorrinolaringologoak aurkitua. Gaixotasun horretan, garuneko amigdalaren egitura apurka-apurka suntsitzen da kaltzioaren metaketagatik, eta, ondorioz, bere funtzioa galtzen du. Beldurraren prozesamenduan nahasmendua eragiteaz gain, beste alterazio batzuk ere agertzen dira. Esate baterako, goratze txiki horixkak edo grisaxkak agertzen dira larruazalean, batez ere aurpegian eta betazaletan, ahots-aldaketak gertatzen dira ahots-kordak eta mihia loditzearen ondorioz, eta, batzuetan, epilepsia ere agertzen da, garun-eremu batzuen hanturaren ondorioz.

3. irudia: Alex Hannold munduko eskalatzaile onena da "integral hutsa” diziplinan. Arg. Katexic / CC BY 2.0

Gaixotasun arraroak alde batera utzita, denok dakigu badirela bereziki ausartak diren pertsonak. Pertsona horietako bat da Alex Honnold, munduko eskalatzailerik onena "integral hutsa" diziplinan (3. irudia). Arrisku-kirol horretan, eskalatzaileak inolako segurtasunik gabe egiten du aurrera horma bertikalean zehar. Dirudienez, jarduera hori oso arriskutsua izan arrean, Alexek ez du inolako beldurrik sentitzen. Zientzialariek pentsatu zuten haren garunak ez zuela ondo funtzionatzen. Hala ere, Alex gai zen oso ondo eskalatzeko beharrezko diren mugimendu finak egiteko. Argi zegoen haren portaera berezia zela, beti esperientzia muturrekoak eta arriskutsuak bilatuz zebilela, baina, aldi berean, oso kontrol mental onarekin. Horregatik, 2016an, Jane E. Joseph neurozientzialariak (Hego Karolinako Medikuntza Unibertsitatekoa) Honnolden garunaren aktibitatea aztertu zuen erresonantzia magnetiko funtzionaleko eskaner baten bidez (fMRI, ingelesezko sigletan). Lehenik, egiaztatu zuten Honnoldek amigdala normal bat zeukala. Hala ere, aktibazioa ez zen normala. Hannoldi irudi beldurgarri asko erakutsi arren, haren amigdala ia ez zen aktibatzen. Hala ere, beldurra sentitzeko gai ez zelako ustea ez zen egia. Hannoldek berak aitortu zuen bere lehen eskaladetako batzuetan asko izutu zela. Hala ere, egoera horretan bere jarrera amore ez ematea izan zen. Behin eta berriz beldurrari aurre egiteko erabakitzeak, azkenean, irakatsi zion bere amigdalaren aktibazioa kontrolatzen, baretzen, beldurrak bere jarduera baldintzatu ez zezan.

Beldurra: aliatua ala etsaia?

Edozein alarma-sistema egoki bezala, beldurrak eragindako aktibazioak azkarra eta indartsua izan behar du, baina baita mugatua ere. Behar baino gehiago irauten badu, arazo bihur daiteke, eguneroko bizitza geldiarazi eta zaildu baitezake.

Egoera kontrolatuetan, benetako arriskurik ez dagoenean, beldurrak aktiboago, biziago eta energiaz beterik sentiarazten gaitu. Horregatik, agian gakoa da zer egoera diren benetan mehatxua eta zein ez balioesten ikastea, jasotako sinesmenak eta aurreiritziak alde batera utzita. Agian, horrela gure amigdalaren aktibazioaren kontrola hartu ahal izango dugu, Alex Hannoldek egiten duen bezala, eta erabakiak askatasun handiagoz hartu, egin nahiko genituzkeen baina ausartzen ez garen jarduerak saihestu gabe. Horrela, agian, gure bizitza intentsitate eta alaitasun handiagoz bizitzea lortuko dugu beldurrari esker, hori baita, hain zuzen ere, Jon Beldurgaberen irrika.

Bibliografia

Abril-Jaramillo J, Mondéjar R, Lucas M, García-Bravo B, Ríos-Martin JJ, García-Moreno JM. 2017. “Lipoid proteinosis or Urbach-Wiethe disease: Description of a new case with cerebral involvement”. Neurologia 32(2):125-127. doi: 10.1016/j.nrl.2015.04.004.

Carretié L.,  Hinojosa  J.A,  Mercado F. eta  Tapia M. 2005. “Cortical response to subjectively unconscious danger”. NeuroImage, 24 (3): 615-623. https://doi.org/10.1016/j.neuroimage.2004.09.009.

 Constantino Méndez-Bértolo C., Moratti S., Toledano R., López-Sosa F, Martínez-Álvarez R., H Mah Y., Vuilleumier P, Gil-Nagel A. eta y A Strange B. 2016. “A fast pathway for fear in human amygdala”, Nature Neuroscience, 1. doi: 10.1038/nn.4324.

Feinstein JS, Adolphs R, Damasio A, Tranel D. 2011. “The human amygdala and the induction and experience of fear”. Current Biology 21(1):34-8. doi: 10.1016/j.cub.2010.11.042.

Kennedy DP, Gläscher J, Tyszka JM, Adolphs R. 2009. “Personal space regulation by the human amygdala”. Nature Neuroscience 12(10):1226-7. doi: 10.1038/nn.2381.

Koutsikou S, Crook JJ, Earl EV, Leith JL, Watson TC, Lumb BM, Apps R. 2014. “Neural substrates underlying fear-evoked freezing: the periaqueductal grey-cerebellar link”. The Journal of Physiology, 592(10):2197-213. doi: 10.1113/jphysiol.2013.268714. 

Mackinnon JB. 2016. “Tha strange brain of the World´s greatest solo climber”. Nautilus. https://nautil.us/the-strange-brain-of-the-worlds-greatest-solo-climber-236051/

Parida JR, Misra DP, Agarwal V. 2015. “Urbach-Wiethe syndrome”. British Medical Journal Case Reports. bcr2015212443. doi: 10.1136/bcr-2015-212443.

Quirk, Gregory J. 2007. “Prefrontal-amygdala interactions in the regulation of fear”. In James J. Gross (ed.), Handbook of Emotion Regulation. Guilford Press. pp. 27--46.

Real Academia de la Lengua Española 23.7 edizioa, 2023.

Tsuchiya, N., Moradi, F., Felsen, C. et al. 2009. “Intact rapid detection of fearful faces in the absence of the amygdala”. Nature Neuroscience 12, 1224–1225. https://doi.org/10.1038/nn.2380.

Silva BA, Gross CT, Gräff J. 2016. “The neural circuits of innate fear: detection, integration, action, and memorization”. Learning & Memory Journal, 23(10):544-55. doi: 10.1101/lm.042812.116.

Suárez F. 2008. “Papel de la corteza prefrontal en la regulación del mied”. Revista de psicoanálisis en Internet, 29.

Watson J.B eta Rayner R. 1920. “Conditioned emotional reactions”. Journal of Experimental Psychology, 3(1), 1-14.