COVID-19aren osteko Euskal Herriko ekonomia ekologikoaren alde
2020/05/04 Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria
COVID-19aren krisialdian bete-betean gauden honetan, ekonomia ekologikoaren alde egitea eskatu dute laurehunetik gora euskal zientzialarik. Euskal Herriaren etorkizun iraunkorra ardatz, eztabaida soziala sustatu nahi dute. Hemen duzue manifestua:
COVID-19a munduan eta Euskal Herrian aurrekaririk gabeko krisia sortzen ari da, pertsona-, jendarte- eta ekonomian kostu suntsitzaileak sortuz. Komunitate zientifikoaren zati handi bat pandemiaren jatorria eta garapena ulertzeko, eta birusaren hedapena geldiarazteko etenik gabe ahaleginean ari den bitartean, eremu akademikotik gaur egungo egoerari buruz dugun ikuspegia plazaratzeko beharra sentitzen dugu, baita lan ildo batzuk proposatzeko ere, iraganean egindako akats larriak berriro ez gertatzeko eta etorkizun berri baten eraikuntzari modu egokian heltzeko.
Zientziak ohartarazi du naturarekin dugun harreman arduragabean sustraitzen dela gaur egun pairatzen dugun krisia. Ezin dugu ahaztu bizitzen ari garen krisi honek bat egiten duela ingurumena eta jendartearentzat larriak diren beste krisi global batzuekin, hala nola biodibertsitatearen galera azkartuarekin edo klima-aldaketarekin, azken hauek anbizio politiko eskasa dela tarteko oraindik konponbide argirik gabe jarraitzen dutelarik. COVID-19aren ondorioetatik osatzeko aukera, bai norbanako zein talde gisa, gure erresilientziaren eta eraldatzeko gaitasunaren araberakoa izango da. Bidegurutze historiko baten aurrean gaude: bide oker beretik jarraitu edo norabidea aldatu.
COVID-19a eragin sakona izaten ari da, bai maila humanoan baita ekonomikoan ere, neurri handi batean Euskal Herrian ere errotuta dagoen garapen eredu globalaren ondorioz. Eredu honek, bere burua mantentzeko, natura suntsitzearen beharra du, gero eta inpaktu eta ingurumen-desoreka handiagoak sortuz, horri lotuta dauden kostu sozial larriak areagotuz. Gaur egungo eredu ekonomikoaren ahuleziak argi eta garbi ikus ditzakegu ispilu aurrean jarrita: langabezia-poltsa handiak eta lan-prekarietatea, osasunaren eta garapen ekonomikoaren arteko dikotomia faltsuaren imajinarioa, sektore publiko beharrezkoen gaineko presio gero eta handiagoa (hala nola osasuna, hezkuntza edo zientzia arloetan), lan-sektore feminizatuak eta zainketa-sistemaren krisi sakona, finantza-sektorearen eta korporazioen presioak kontraprestaziorik gabe laguntza publikoak jasotzeko, kanpoko elikagaien sektorearen eta banaketa-enpresa handien mendekotasuna areagotzea, informazioaren teknologia berrien bidez gizarte-kontrolari lotutako arriskua handitzea, etab.
Norabidea aldatu
Egungo eredu sozio-ekonomikoaren beste ahultasun garrantzitsu bat jendartearen balizko egonkortasuna lortzeko hazkunde ekonomiko jarraituari eusteko beharra da, nahiz eta eredu horrek klima-aldaketaren eta biodibertsitatearen galeraren ondoriozko gizarte- eta ingurumen-krisiak areagotzen dituen. Biodibertsitatea beharrezkoa da ekosistemen funtzio garrantzitsuei eusteko, baita COVID-19a bezalako birusak pertsonengana hedatzea saihesteko ere. Zientzialariek hainbat hamarkada daramatzate ohartarazten biodibertsitatea galtzea eta ekosistemen degradazioa, hazi ezin hobea direla etorkizunean birus-agerraldi gehiago izateko. Biodibertsitatea zaintzea, ikuspuntu horretatik, bizi-asegurua da gure jendartearentzat, eta, beraz, inbertsio estrategikoa; sekula ez gastua.
Jakin badakigu pandemia aldi honetan, epe laburrean bada ere, ingurunean hauteman daitezkeen ondorio positiboak bistan direla, hala nola herri eta hirietako airearen kutsadura murriztea, berotegi-efektua eragiten duten gasen emisioak murriztea edo ingurune naturalari eragiten diogun presioa gutxitzea. Baina eragin positibo hauek “normaltasunera” bueltatzean desagertzeko arriskua dute. Ahalegin itunduak egin behar dira, denboran sostengatuak eta justizia sozialaren parametroen arabera planifikatuak, gizarte- eta ingurumen-adierazleen hobekuntzari denboran eutsi ahal izateko.
Diagnostiko horren aurrean, ikuspegi integrala behar dugu, COVID-19aren osteko mundu erresiliente, iraunkor eta bidezkoa planifikatzeko, baita Euskal Herrian ere. Ezin gara atzean gelditu. Kalkula ezinezko kostua lukeen akats estrategikoa litzateke erronka hauei ez heltzea. Gaur egun bizi dugun krisia aukera paregabea da jendartearengan balio positiboak sustatzeko, hala nola elkartasuna edo elkar-zaintza ezinbesteko dohainak dira beharrezkoa dugun eraldaketa lortzeko bidean. Balio hauek, bestalde, gure balkoietatik soma ditzakegu, jendarteak eskerrak eman nahi izan dizkionean oinarrizko sektoreetan lan egiten duten pertsonei, osasungintzatik hasita, zaintza, oinarrizko zerbitzu eta funtsezko produktu eta zerbitzuak eskaintzen dizkiguten pertsona guztiak ahaztu gabe. Paradoxikoki, langile hauetako askoren lan-baldintzak kaskarrak eta ia aintzatespenik gabekoak izan ohi dira.
Euskal Herrian lan egiten dugun eta/edo beste herrialde batzuetan irakaskuntza eta zientzia lana egiten dugun esparru akademikoko pertsonek sinatutako adierazpen honen helburua da Euskal Herrian benetan jasangarria den eredu sozio-ekonomiko baterantz aurrera egiteko oinarri batzuk iradokitzea, bai krisian murgilduta gauden bitartean baita ondoren ere. Eraldaketa hori bultzatzeko oinarrizko bost ildo estrategiko proposatzen dugu. Ondorengo proposamen hauek atzerapenik gabe zehaztu eta aplikatu beharko lirateke, osasun krisiaren ostean norabide jasangarriago bat finkatzeko asmoz:
1. Barne Produktu Gordinaren (BPG) hazkunde agregatuan oinarritutako garapen-eredua alde batera uztea. Zentzu horretan, iraunkortasun ezagatik edo funtsik gabeko kontsumoa gehiegi bultzatzeagatik txikiagotu behar duten sektore batzuk, batez ere jatorri fosil edo nuklearreko erregaiak erabiltzeari lotuak, meatzaritza, eta abar, hazi daitezkeen eta, beraz, inbertsioa behar duten ekoizpen-sektoreetatik bereizi behar dira (adibidez, funtsezko sektore publikoak, hala nola hezkuntza, osasuna, energia eta material iraunkorrekin lotutako sektoreak). Horretarako, beharrezkoa da BPGa adierazle nagusi gisa erabili beharrean, ingurumeneko eta ekonomiako kontabilitateko sistema integratuetan oinarritutako beste adierazle batzuekin eta garapen iraunkorreko bide bat markatzea helburu duten adierazleekin ordezkatzea. Horiek guztiek hazkunde ekonomikoak giza ongizatean eta planetaren ongizatean eta, adiera zabalenean, gizarte eta ingurumenean dituen eraginak kontuan hartu behar dituzte, bizitzaren iraunkortasuna bermatuko duen etorkizunera bideratu ahal izateko.
2. Erakunde publikoek muga ekologikoak kontuan hartzen dituzten ekoizpen-, inbertsio- eta kontsumo-politikak sustatzea, eta etorkizuneko belaunaldientzat zor bidegabe eta onartezina saihestea. Era berean, Oinarrizko Errenta Unibertsala bitarteko, pertsonak zentroan jartzen dituen zainketa-sistema bat garatu behar da, gure zaurgarritasuna eta elkarrekiko mendekotasuna onartuta. Hortik abiatuta, ekoizpen-ereduaren helburua herritarren osasuna eta ongizatea bermatuko duten funtsezko ondasun eta zerbitzuak ziurtatzea izan behar da, erresilientzia gertutasunean, publikotasunean eta ondasun komunaren aldeko apustuan oinarrituz. Era horretara, merkatu globalarekiko, honek duen aldakortasunarekiko eta espekulazioarekiko mendekotasuna minimizatuko da, zeina, hein handi batean, funtsezko ondasun eta zerbitzu horien ekoizpena deslokalizatzeko estrategien mende dagoen. Erronka hau 0 km-ren kontzeptua zabaldu eta gauzatzean datza hain zuzen ere.
3. Ingurumen-fiskalitate progresiboa diseinatu eta ezartzea, baliabide naturalen gehiegizko ustiapena albo batera utzi eta, aldi berean, klima-krisiari eta ekosistemen degradazioari aurre egiteko. Hori ere tresna estrategikoa izango da trantsizio ekologikoa finantzatzeko, bide batez zientzian eta teknologian nahitaezko inbertsioak eginez. Ekonomikoki aurreratuta dagoen herrialdea garen aldetik, neurri batean historikoki hartu dugun zor ekologikoarengatik, Europan aurrealdean kokatu behar gara garapen iraunkorreko politika errealak bultzatuz, eta ekintza politiko ororen erdian krisi klimatikoaren erronka jarri behar dugu.
4. Ingurumen-, ekonomia- eta gizarte- gehiegizko kostuak eragiten dituzten azpiegitura handietan eta garraiobide jasanezinetan oinarritutako mugikortasun-eredua alde batera uztea. Azpiegituretako inbertsio handiei luzamendua ezarri behar zaie, bai une honetan bai etorkizunean, behar diren funtsezko zerbitzuei lehentasuna emateko. Ezinbestekoa da mugikortasun-eredu berri bat diseinatzea, ingurumenari kalte gutxiago egiten diona eta energia gutxiago xahutzen duena, motorrik gabeko mugikortasunak eta garraio publikoak pisu handiagoa duena, eta hurbiltasun-sareak sortzea ardatz duena.
5. Nekazaritza- eta elikadura-sistema eraldatzea, agroekologian oinarritutako elikadura burujabetzan aurrera egiteko. Horrek biodibertsitatea kontserbatzea, elikagai jasangarriak eta tokikoak ekoiztea bermatzen du, beti ere lan-baldintza duinetan oinarrituta. Horretarako, lurraldea berrantolatu behar da eta elikagaiak ekoitzi eta banatzeko kate globalak birkokatu behar dira, ekoizleen eta kontsumitzaileen arteko hurbiltasun-harremana bultzatzeko, eta biodibertsitatea, ura eta ingurune naturala hiri- herri- eta landa-guneekin eta haien prozesuekin orekan egoteko. Halaber, elikadura osasungarri eta elikagarrirako eskubidea errespetatu, babestu eta bermatzea, batez ere gaur egun bizi dugun bezalako krisi egoeretan.
Gaur egun, inoiz baino gehiago, hurbiltasunean oinarritutako funtsezko ondasun eta zerbitzuen horniduraren printzipioaren zehaztasunak gure jardueren lurraldekotzea lehenestera garamatza, gobernatzeko modu berrien bidez. Horien artean, tokian-tokiko ekosistemak klima krisira egokitzeko oinarri bihurtzen dira; maila globalean deskarbonizazioa mitigazioari lotuta dagoen bezala.
Euskal Herriko etorkizun sozio-ekologikoarekin konprometituta gauden pertsonak garenez, uste dugu jarraibide horiek gizarte iraunkorragoa eta bidezkoagoa ekarriko dutela, balio positiboetan oinarrituta natura eta pertsona guztiak errespetatzeko pentsatuta daudelako. Etorkizuneko belaunaldientzat inbertsiorik onena dela sinetsita gaude, egoera zailei aurre egin beharko baitiete. Uste dugu, gainera, proposatutako oinarriak gaur egungo eredu jasanezinaren alternatiba direla, eta, beraz, lehenbailehen Auzolanean lan egin behar dugula etorkizun berri bat eraikitzeko, ziurgabetasunak kudeatzen ikasiz. Euskal Herrian aukera berriak irekitzeko une egokia da. Gizarte- eta lurralde-eragile eta -taldeei, Euskal Herriko lurralde guztietako ordezkari instituzionalei eta, oro har, Euskal jendarte osoari eskatzen diegu aukera hau pasatzen ez uztea.
Zeren zain gaude? Sinatu manifestua.
Adeitasunez, Euskal Herrian, 2020ko maiatzean
Gai honi buruzko eduki gehiago
Elhuyarrek garatutako teknologia
