Os tesouros subterráneos da República Dominicana á luz

2011/12/01 Irazabal Tamayo, Nagore - Alfonso Antxia Espeleologi Zientzien Elkartekoa. Biologian doktorea Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Hidrologia
• Geologia

O Parque dos Haitises, situado ao nordés da illa, é un territorio protexido de carbonato de 673 km 2, parte dun karst tropical máis grande (o termo alemán karst significa "altiplano calizo"). O relevo kárstico débese a diversas reaccións químicas e físicas. Canto máis alta é a temperatura, máis humidade e máis compacta é a vexetación --como ocorre nos karst tropicais -, máis eficaz é a disolución do karst.

Este karst tropical ten una superficie de 1.350 km 2 e una forte karstificación provocada polo tempo e a humidade crearon unha paisaxe espectacular, con forma de caixa de ovos ( cockpits ); entre os numerosos outeiros ( hums ou haitises ) hai moitas dolinas (ou buracos) (Díaz de Neira e Hernaiz, 2004).

No Parque dos Haitises non existe una rede de arroios convencional nos cárstes. De feito, a karstificación tropical supón a existencia de numerosos entrantes polos que a auga de choiva penetra e pasa baixo terra. A maior parte dos arroios atópanse nos arredores dos Haities, con morfología radial ou paralela ao karst. Os principais ríos do norte son Yuna e Yabon. O río Yuna verte as súas augas á bahía de Samaná e o río Yabon salgue á mar preto de Sabana da Mar.

O acuífero máis grande da illa da República Dominicana atópase no Parque Natural dos Haitises, e a súa auga é maioritariamente de choiva, aínda que ao oeste do karst hai varios arroios que abastecen de auga. Debido á mestura de ambos os tipos de auga, o funcionamento hidrogeológico da auga que circula polo interior é diferente e moi complexo de investigar.

O seu clima é tropical (26 graos de media), con escasos cambios ao longo do ano, con precipitacións anuais en xeral abundantes (entre 1.800 e 2.200 mm) e frecuentes tormentas tropicais e furacáns (Secretaría de Estado de Recursos Naturais e Medio Ambiente, 2006). Os valores do potencial de evaporación e transpiración tamén son moi altos, 1.500 mm anuais (Díaz de Neira e Hernaiz, 2004). O parque dos Haitises é o lugar máis húmido da illa, cunha vexetación tropical moi compacta.

Resultados do ensaio de percorrido da auga

Situación xeográfica do karst dos Haities na illa. Ed. Jabier Lles

En febreiro de 2010, Alfonso Antxiano programou un ensaio de tinguido co obxectivo de investigar as rutas da auga do karst dos Haities no río que discorre por Sabana da Mar e a bahía de Samaná. Esta auga procede do manancial Jibale de Fondo Caño (na zona baixa do karst), pero o percorrido até chegar ao manancial de Jibal era descoñecido. Tendo en conta as directrices das fracturas do karst, e segundo a información do garda Juan, a orixe da auga podería estar na cova de San Rafael de Llanada Granda, no parque dos Haitises.

Paira pescudar si era así, na cova de San Rafael botamos a tinguidura (uranina, é dicir, a fluorescente sódica) e nos arroios e mananciais onde se podía extraer a auga tinguida de verde colocáronse os fluorocaptantes. Son bolsitas con carbono activo que se introducen na auga e que tras analizalas podemos saber se a auga con tinguidura pasou por ese lugar.

Por tanto, o 11 de febreiro colocáronse fluorocaptantes nos mananciais e arroios baixos do karst, e o 12 de febreiro, ás 10:15 da mañá, depositouse un quilo de uranina na cova de San Rafael.

Dous días despois da aplicación da tinguidura, a tinguida realizada polo grupo puxo de manifesto que a orixe da auga atopábase na cova de San Rafael, na Llanada Grande do parque dos Haitises, xa que o colorante apareceu no nacedero de Jibale. Nas seguintes horas, os pozos de Caño Fondo, o río que leva a Sabana da Marrera e a bahía de Samaná aparecen tinguidos de verde.

Así, Antxiaco comprobamos, por unha banda, a orixe da auga e, por outro, que a auga que penetraba no interior do karst non duraba moito. É máis, comprobamos que en dous días chegaba aos mananciais inferiores do karst. Ademais, tomando mostras de Caño Hondon cada hora, puidemos medir a velocidade de saída da tinguidura.

Na curva de concentración obsérvase que o pico principal aparece ás 60 horas e ás 80 atópase un segundo. Esta distribución é típica dos acuíferos kársticos con fluxo lixeiro. Estes dous cumes tamén poden indicar que o fluxo de auga discorre por dúas vías principais, é dicir, pode existir una vía principal, máis lixeira e moi ancha, e una segunda, máis complexa e estreita. Esta última é probablemente a razón pola que a tinguidura aparece máis tarde. En resumo, o fluxo de tráfico é moi lixeiro (a velocidade máxima medida foi de 1.100 m/día), tendo en conta ademais que non era época de choivas, o que nos confirma que se trata dun lugar cun alto grao de casrtificación, xa que, como se dixo, os karst tropicais adoitan presentar un nivel de disolución moi elevado.

Topografía da cova de San Rafael en Llanada Granda. A cova, de 250 m de lonxitude, presenta auga en todo o seu percorrido. A entrada ten una altura de 1,40 m, pero a partir de aí só é dun metro. A última parte da galería transfórmase en sifón, é dicir, énchese de auga e h Ed. Jabier Lles

Por outra banda, a tinguidura só apareceu no manancial de maior altitude (Jibale) e non noutros mananciais observados (en altitudes máis baixas), debido a que a capa de auga que se move no acuífero é moi fina e podemos concluír que discorre moi superficialmente até a bahía de Samaná e chegar ao mar.

Análise física-químico, isotópico e microbiológico da auga do acuífero

Paira a realización de estudos físico-químicos utilizáronse aparellos de campo. Os estudos microbiológicos realizámolos cun quentador de man e con laminocultivos (placas especiais paira o crecemento de microorganismos).

En xeral, as augas do karst dos Haities son augas de mineralización baixa ou media con pH neutro e de boa calidade en canto a parámetros fisicoquímicos (sodio, magnesio, cloruro, bicarbonato e nitrato).

Microbiológicamente trátase de augas que requiren un tratamento simple paira o seu potabilización, é dicir, filtración máis desinfección. (RD 927/1988, de 29 de xullo e posteriores modificacións).

Doutra banda, realizáronse estudos de isótopos das augas do karst. Os estudos de isótopos estables realizáronse no CSIC de Granada (Consello Superior de Investigacións Científicas). Nestes estudos estudáronse as cantidades dos isótopos estables de osíxeno, hidróxeno e carbono das mostras de auga (é dicir, ?2H, ?18O e ?13C) e as súas relacións.

Atendendo ás relacións entre os isótopos de hidróxeno e osíxeno da auga (?2H e ?18O), puidéronse coñecer de forma bastante fiable algúns datos sobre a auga do acuífero: si é auga de choiva ou si é auga que se acumula no subsolo; en que cota fíltrase, especialmente, a auga de choiva; e cal é a relación entre este tipo de auga de choiva e auga acumulada). Dito doutro xeito, analizando o número e porcentaxe de isótopos da auga nun determinado lugar, podemos coñecer información sobre as precipitacións, altitudes e outras características típicas do lugar.

E estudando a concentración de isótopos, puidemos coñecer o grao de evaporación da auga.

Por outra banda, o estudo dos isótopos de carbono (?13C) da auga permite coñecer a orixe do carbono, é dicir, se o carbono provén da disolución da calcaria ou se a auga foi extraída da terra na súa traxectoria.

Os resultados obtidos tras a investigación dos isótopos de ?13C puxeron de manifesto, por unha banda, a importancia da vexetación na orixe do carbono das augas. Doutra banda, na actualidade a formación de estruturas é máis importante que a disolución, é dicir, estrutúralas tipo estalagmita e estalactita están a formarse constantemente grazas ás condicións locais. Finalmente, a maior parte das augas do acuífero proceden das augas de choiva, polo que as características das augas varían moito de forma seca a forma húmida.

Ademais, paira investigar o clima dos últimos anos nos Haities, tomamos unhas estalagmitas paira estudar os seus isótopos. O estudo dos isótopos permítenos coñecer as características e procedencia das augas que formaron as estruturas, así como os períodos de seca ou choiva que se produciron durante a súa formación, é dicir, o clima dos últimos miles de anos. Estas investigacións están a levarse a cabo no CSIC de Granada e finalizarán dentro dun ano.

Conclusións

O debate da explotación/non explotación industrial do parque dos Haitises, con algunhas vicisitudes, é de hai tempo e debemos dicir que o debate está agora máis apaixonado que nunca. Desde que una empresa multinacional estadounidense manifestou a súa intención de instalar una fábrica de cemento, o debate entre os partidarios e os contrarios foi constante. Os propietarios da fábrica e os partidarios da instalación mencionan os beneficios económicos. Pero hai razóns indiscutibles que indican claramente que a instalación da fábrica tería consecuencias negativas.

Pictografías na cova da Liña. Ed. Jabier Lles

Os datos obtidos comprobaron que a calidade das augas do parque dos Haitises era boa, tanto desde o punto de vista físico-químico como microbiológico. Con todo, en caso de contaminación, isto suporía un risco de contaminación das augas do acuífero debido á permeabilidade do karst. Esa foi nosa primeira conclusión.

En segundo lugar, vimos que as augas que circulaban polo interior do parque aparecían na bahía de Samaná e na Sabana da Mar en dous días, polo que nos demos conta de que a súa velocidade de circulación era moi baixa. Isto indícanos que una pequena contaminación provocada por unha actividade industrial no parque dos Haitises afectaría directamente á diversidade da bahía de Samaná e ás zonas de regadío de amplas zonas de Sabana da Mar (falamos dunha catástrofe ecolóxica: peces, garzas endémicas, pelícanos...); e ás zonas de fraguada de auga potable e auga potable (agravamos).

En terceiro lugar, produciríanse cambios no acuífero que poderían modificar as condicións de formación das estruturas das covas (estalactitas, estalagmitas, geodas...). E intensificaríase o proceso de desaparición das estruturas xa constituídas (tardaron miles de anos en constituírse).

Tamén habería que ter en conta as pictografías e as pegadas tainas que existen nas covas (a maioría aínda sen estudar), polo que se se destrúen as covas, estas desaparecerían e perderíase a historia e cultura dos antepasados da illa.

Por último, a instalación dunha fábrica neste lugar inocuo suporía una deforestación brutal da selva, entre outras cousas porque habería que construír una nova rede de estradas. Outro problema grave sería a desaparición de estrutúralas covas. Comprobouse a importancia da vexetación na orixe do carbono das augas. Este carbono participa na formación das estruturas das covas, polo que a protección do bosque é fundamental.

Por tanto, a nosa principal conclusión foi a necesidade de preservar, sen ningunha dúbida, o parque dos Haitises, buscando alternativas á explotación industrial. Creemos que hai que facer todos os esforzos paira protexer este espazo intacto da explotación industrial, xa que a contaminación é un proceso irreversible.

Toma de mostras na cova dos Naranjos. Ed. Jabier Lles

Ademais, a explotación industrial do parque dos Haitises non conta co visto e prace da sociedade, o que tamén debe terse en conta.

Estas conclusións foron expostas na rolda de prensa ofrecida na Universidade de Santo Domingo, 20 de febreiro de 2010. O título da rolda de prensa foi o seguinte: "As investigacións levadas a cabo nos Haities alertaron da situación de vulnerabilidade das súas augas e da bahía de Samaná". Nos próximos días a nosa rolda de prensa saíu nos principais diarios da República Dominicana.

MENCIÓNS

Queremos agradecer a colaboración dos donos do Hotel Caño Fondo, Toni e Rosana, así como aos traballadores do hotel polo trato recibido; ao equipo de espeleología de Espeleogrupo Santo Domingo e, como non, a todos os integrantes da expedición: Antonio, Lorena (paira nós "Lore Pitonisa"), Txunai, Jabi, Josu, Marian, Rober e Nerea. Grazas a todos eles, porque conseguimos o resultado máis importante que calquera expedición quixese conseguir, pasalo en grande e rirnos.

Asesor lingüístico: Agurtzane Urrutia.

OFERTA

Iñaki,

Estruturas de covas na cova de Ollo do Ceo. Ed. Jabier Lles

"Hai que coller a vida con ganas", dicíame.

"non estou, non choras, a vida é rara".

Pero as horas van demasiado lentas paira quen queira esquecerse,

o teu consello, as túas palabras quentes.

Sei que grazas a ti son de pé.

(Ruper Ordorika)

Fervenzas no hotel Caño Fondo. Ed. Jabier Lles

Asier,

A rabia que sento ante a mentira oficial. Odio intenso aos que cobren a opresión,

O que sento, a necesidade de expresalo.

(Noticias Malas)

Asier faleceu o 1 de decembro de 2008, nun accidente laboral ocorrido no Variante Sur de Bilbao (Supersur), debido ao incumprimento das medidas de seguridade no traballo, tal e como se resolveu na 9 de Bilbao. Sentenza nº 131 do Xulgado do Social de 18 de marzo de 2011: asierirazabal.wordpress.com.

BIBLIOGRAFÍA