Estuarios: ecosistemas novos pero complexos
1996/06/01 Villate, Fernando Iturria: Elhuyar aldizkaria
No límite da terra e do mar, os estuarios fórmanse pola mestura de augas fluviais con augas mariñas. Con todo, a procura dunha definición adecuada destes sistemas non é nada fácil, xa que una definición común dificilmente pode abarcar a complexidade dos sistemas de transición entre terra, mar e auga doce. Con todo, e aceptando que ofrece pouco detalle, a definición máis aceptable sería a seguinte: “o estuario é una zona de augas costeiras semicerrada, conectada co mar aberto, na que a auga de mar aparece claramente diluída coa auga da conca de drenaxe”.
Formación de estuarios e geomorfología
A maioría dos estuarios actuais son sistemas novos, xurdidos tras a última glaciación, como consecuencia do aumento do nivel do mar, fai entre 10.000 e 15.000 anos. Este aumento do mar provocou o afundimento das antigas veigas e a aparición dos estuarios da chaira costeira. Estas atópanse en latitudes tépedas e están formadas por novos sedimentos, polo que a profundidade non adoita ser elevada.
En latitudes altas, os vales glaciares afundidos forman fiordos. Nestes estuarios de gran profundidade o fondo é maioritariamente rochoso e a vertedura do río é pequeno en comparación co volume total dos fiordos. Os fiards son sistemas creados nos campos inferiores que sufriron as glaciaciones e máis superficiais e complexos que os fiordos, ás veces sen canle principal.
As rías teñen unhas características comúns a fiordos e fiardos, pero non son as creadas polos glaciares. Nestes estuarios que se formaron por afundimento da costa ou por aumento do nivel do mar, a profundidade e o fondo son maioritariamente rochosos, cunha influencia do mar moito maior que a do río.
Nas costas estables, cando a acumulación activa de sedimentos é tal, aparecen os estuarios de barras, que debido á barra de area que xeran as ondas, quedan case illados do mar. Son sistemas pouco profundos nos que o transporte e acumulación de sedimentos é variable e xéranse canles meandriformes e desprazamentos da boca.
Os sistemas que xeran problemas de clasificación nestas categorías agrúpanse no grupo de estuarios complexos. Aínda que na maioría dos casos aseméllanse aos estuarios da llanada costeira, as súas características non son homoxéneas, o que nos indica que os procesos de xeración foron moi diferentes.
Características da contorna
As mareas e a súa influencia
O propio nome de estuario provén do latín aestus (marea), o que nos indica que una das características máis importantes destes sistemas é a marea. Pero a influencia da marea non sempre é a mesma, xa que dependendo do lugar a súa amplitude varía duns poucos centímetros a uns 15 metros, como na bahía canadense de Fundy. En base a este factor, os estuarios clasifícanse nas seguintes categorías: micromareal, cando a amplitude en marea viva é inferior a 2 metros, mesomareal, cando a amplitude das mareas vivas oscila entre 2 e 4 metros e macromareal, cando nas mareas vivas aparecen amplitudes superiores a 4 metros.
A influencia da marea na comunidade e no funcionamento do sistema depende do tamaño do estuario. Quérese dicir que a influencia da marea pode ser baixa en estuarios micromareales de gran profundidade, pero en sistemas macromareales de pouca profundidade os procesos biolóxicos están sometidos ao control da marea. Nestes sistemas dependentes da marea xéranse correntes violentas e zonas intermareales amplas e inestables.
En xeral, os cambios de marea, xunto coas variacións na escorrentía do río, provocan una inestabilidade que fai que a situación nos estuarios sexa sempre variable.
Salinidade e circulación de auga
A auga do mar dilúese coa auga doce dos ríos nos estuarios, pero este proceso non é homoxéneo porque depende, entre outras cousas, do volume de auga doce, da amplitude de marea e da evaporación da auga. Dado que a salinidade da auga do mar sitúase en torno ao 35‰ e a da auga doce por baixo do 0.5‰, as augas con salinidade entre ambos os valores son salobres. Como consecuencia da evaporación aparecen nalgúns casos augas hiperhalinas con salinidade superior ao 40‰.
En función da salinidade distínguense dous tipos principais de estuarios: positivos e negativos (ver gráfico superior). A auga doce que penetra nos estuarios positivos, ao ser menos densa que a salina de auga, diríxese superficialmente cara ao mar, mesturándose coa auga mariña que se despraza do fondo cara ao interior. Por iso, as augas de maior salinidade atópanse no fondo exterior e as augas de menor salinidade na superficie interior. Cando a evaporación no estuario é maior que a entrada de auga doce, prodúcese un estuario negativo, xa que ao aumentar a salinidade e a densidade debido ao evaporación, a auga superficial afúndese e diríxese cara ao mar. Este tipo de estuarios só se atopa nos trópicos.
En estuarios positivos ou comúns poden aparecer diferentes patróns de circulación. Cando os fluxos do río son moito maiores que os da marea, a auga superficial mantén un fluxo permanente cara ao mar. Nestes casos, o gradiente vertical de salinidade adoita ser violento, mantendo na parte inferior a lingua da auga salgada mariña até o interior do estuario. Por iso, estes estuarios clasifícanse nunha categoría moi estratificada ou con lengüetas salgadas. Algúns fiordos, ademais de ser moi estratificados, presentan una taxa de renovación moi baixa nas augas de fondo, xa que a barreira de roca submarina situada na boca (acumulación de pedras transportadas por glaciares) impide a circulación da marea.
Cando o fluxo cara ao interior da marea é igual ou superior ao fluxo do río, fórmanse estuarios parcialmente mesturados ou de estratificación media. Nelas a mestura de augas marítimo-fluviais é continua e en calquera parte do estuario, aínda que a salinidade das augas superficiais é menor que a dos fondos, a auga doce só se atopa no interior do estuario.
En estuarios de gran anchura pero pouco profundos, o gradiente de salinidade é horizontal e fórmanse estuarios verticalmente homoxéneos ou ben mesturados. Nestes estuarios, pola forza de Coriolis, o fluxo cara ao mar no hemisferio norte prodúcese pola dereita e pola esquerda e viceversa no hemisferio sur.
Ademais dos factores mencionados, a zona de circulación do estuario pode variar en función do tempo. Por exemplo, poden pasar de estar parcialmente mesturados en forma de seco a estar estratificados en época de choivas.
Sedimentos
As partículas que transportan ríos e mares, así como as procedentes da erosión na marxe do estuario, poden acumularse no estuario en diferentes lugares e proporcións, dependendo do hidrodinamismo de cada estuario e da geomorfología da conca.
As finas partículas de arxila transportadas polo río só se sedimentan en zonas nas que a corrente se retarda. Por iso, os sedimentos máis fangosos aparecen nas augas estancadas que se forman ao atoparse as correntes fluviais coas correntes de marea. Nas zonas onde predominan as correntes de marea, aparecen sedimentos arenosos limpos. Tamén poden aparecer leitos de grava ou roca en zonas sometidas a fortes fluxos de marea ou río.
En xeral, nos estuarios fluviais dominan os sedimentos fangosos, mentres que nos submarinos predominan as areas de orixe mariña. En estuarios equilibrados a complexidade dos sedimentos é maior, predominando a area no exterior e o barro no interior.
Os seres vivos dos estuarios
Como xa se indicou, os estuarios son zonas de transición entre ríos e mares, polo que é evidente que a variabilidade salina, as bajísimas mareas e a mobilidade dos sedimentos, impoñen unha contorna dura aos seres que se adaptaron a vivir alí. A salinidade delimita a actividade e distribución tanto da columna de auga (organismos planctónicos e peces) como dos seres de substrato duro. Paira os animais que viven en sedimentos brandos, a salinidade é pouco importante, xa que a salinidade na auga intersticial é máis estable. Neste caso, características dos sedimentos (tamaño das partículas, mobilidade, exposición, etc.) son os principais axentes.
En xeral, entre as plantas e animais presentes nos estuarios atópanse os organismos limnéticos, é dicir, os do río ou a auga doce, mentres que a maioría dos organismos non poden soportar una salinidade superior ao 5‰ e, en caso de aparecer, só aparecerán no interior. Con todo, só algunhas especies, os oligohalinos, poden permanecer en augas cunha salinidade superior ao 5‰, aínda que o seu desenvolvemento óptimo oscila entre o 0.5‰ e o 5‰. O desenvolvemento óptimo dos organismos estuarinos estritos ou verdadeiros estuarinos concéntrase en salobres de entre 5‰ e 18‰ e localízase no centro do estuario.
Aínda que a maioría son capaces de vivir en augas mariñas, enfróntanse con especies mariñas. O grupo de especies máis abundante nos estuarios é o dos organismos marítimo-pluviais. Estas especies adoitan estenderse desde o mar até o centro dos estuarios e son capaces de permanecer en augas de salinidade do 5‰.
Os organismos mariños estenohalinos, pola súa banda, son máis escasos, aparecendo unicamente no exterior e augas superiores ao 25‰. Ademais destas categorías, os organismos migrantes son importantes membros da comunidade estuarina. Estes animais, principalmente peixes e crustáceos decápodos, son habitantes intermitentes, xa que ao ir do mar aos ríos ou dos ríos á fecundación, utilizan o estuario como vía.
Gai honi buruzko eduki gehiago
Elhuyarrek garatutako teknologia
