En Euskal Herria, a terra con dor
2006/06/01 Galarraga Aiestaran, Ana - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria
O geólogo Koldo Nuñez lévanos douscentos millóns de anos atrás. Naquela época, este territorio formaba parte do supercontinente de Pangea, con impresionantes desertos. Deles proceden as areniscas, como a de Baztan.
Vimos ao presente. O País Vasco actual non se parece ao de entón. Situada ao oeste do continente europeo, na beira oriental do golfo de Bizkaia, entre os ríos Aturri e Ebro. O territorio está dividido polos Pireneos e outras cadeas montañosas (Aralar, Aizkorri, Gorbeia), o que se traduce nun clima e unha paisaxe heteroxéneos.
No dicionario enciclopédico Harluxet, por exemplo, distínguense catro rexións climáticas: a atlántica, a mediterránea continental, a de transición entre o atlántico e o mediterráneo e a de montaña. A vertente atlántica e a montaña son chuviosas e na zona con clima de transición chove bastante e os veráns non son secos.
Pero no sur do territorio, na ribeira do Ebro e na Rioxa alavesa, os veráns son cálidos e secos, e no inverno tampouco chove moito. As precipitacións medias mensuais son xeralmente inferiores a 50 mm, sen grandes diferenzas
dun mes a outro. Pola contra, na vertente atlántica as precipitacións medias anuais oscilan entre os 1.200-2.000 mm.
Tendo en conta esta clasificación, por tanto, en ningún sitio, o risco de desertización só pode existir no sur de Euskal Herria, xa que no resto o clima é húmido. Hai que ter en conta que segundo a definición das Nacións Unidas, a desertización é a degradación da terra nas zonas áridas, semiáridas e subhúmedas secas.
Iso si, non se pode dicir que o chan de Euskal Herria estea en bo estado, aínda que en xeral non estea en perigo de desertización. Pola contra, os fenómenos de degradación están a producirse en todo o territorio e nos últimos anos son máis evidentes que antes.
Evolución constante
En calquera caso, a erosión do chan é un fenómeno natural e necesario paira a formación do chan. O chan crece moi lentamente pola degradación da roca nai e é atacado pola erosión a medida que se produce. Por iso, os geólogos afirman que a superficie terrestre é dinámica, xa que se está producindo e desaparecendo constantemente.
A ruptura do equilibrio entre ambos os procesos supón a perda de chan. Moitas veces esta perda é consecuencia das actividades humanas, e en Euskal Herria, hai tempo, moi tempo, comezouse a perder o chan.
O biólogo Jokin do Val de Lersundi traballa no Departamento de Agricultura do Goberno de Navarra e leva anos investigando os chans de Euskal Herria. Segundo el, en Euskal Herria presionouse moito o chan desde a antigüidade. Houbo moita xente no territorio e utilizouse todo o chan que se podía utilizar paira gañarse a vida.
As súas pegadas son evidentes. Por iso, hai algúns aspectos dos Pireneos que din que son desertos verdes, porque son verdes pero están moi degradados. De feito, desde o Neolítico os pastores utilizaron a parte alta das montañas paira cultivar gañado durante o verán. Debido ao uso continuado, Aralar, Gorbeia, Bortziriak... moitos bosques desapareceron e os pastos dominan.
Así mesmo, os incendios reiterados na creación de pastos acidificaron o terreo. E, ademais da gandaría, outras actividades contribuíron de maneira importante á degradación do chan, como a deforestación. Con todo, en toda a vertente atlántica a erosión é elevada, debido á abrupta pendente e á abundancia de choivas.
Por tanto, perdeuse moito chan, non hai máis que ver onde estaban os portos romanos no País Vasco: O de Urumea estaba en Hernani, en Deba en Altzola e en Urdaibai en Forua. Isto reflicte o grao de saturación dos ríos. A maior parte da terra chegou aos ríos pola erosión.
Na actualidade, a perda de chan segue sendo importante debido ás técnicas utilizadas no sector forestal. De feito, algunhas técnicas de plantación de piñeiros deixan o chan espido e rompen a estrutura ao mesturar capas. Nalgúns casos pódense perder até 50-80 toneladas por hectárea nos primeiros anos.
Mirando ao Sur
Os efectos da erosión no sur do territorio son aínda máis graves que na vertente atlántica. A actividade humana tamén foi constante, tanto agrícola como forestal e gandeira. Todo iso xera una forte presión sobre o chan, que ademais se erosiona con relativa facilidade. O clima é moito máis seco que na vertente norte e a vexetación tarda moito en recuperarse.
Por iso, non é de estrañar que na actualidade os efectos da degradación sexan evidentes nos terreos da Ribeira do Ebro e da Rioxa Alavesa. O futuro tamén é pardo: estímase que entre o 15% e o 18% da terra atópase en risco de desertificación.
Con todo, nos últimos 25 anos a erosión suavizouse, xa que só se utiliza terra cultivable con maquinaria. En consecuencia, en terreos en pendente en Álava e Navarra, onde antes facíanse os niveis de horta e dedicábanse á agricultura, estas terrazas atópanse agora abandonadas.
Con todo, nestes lugares abandonados pode haber risco de aparición de cárcavas, como ocorreu en ocasións. Hai que ter en conta que cando chove nesta zona os chuvascos son duros. As pingas de auga teñen una gran enerxía cinética, é dicir, dan moita forza ao chan. A auga xera pequenas regatas e estas, liñas de erosión. As estrías fanse cada vez máis profundas e co tempo aparecen canles ou canles. Finalmente convértense en cárcavas ou barrancos, pequenos pero profundos canóns con paredes empinadas.
José Luís Ereso, profesor da Escola Universitaria de Enxeñaría Técnica Industrial e Topografía da UPV-EHU, advertiu que a recuperación da zona con cárcavas é moi difícil. Pola contra, o fenómeno pode avanzar en determinados tipos de chan. "A calor fai que os chans arcillosos grétense. A auga que entra polas gretas xera túneles que se se amplían moito o teito cae. Nas bardenas hai exemplos ilustrativos".
Liderado das cidades
No entanto, Iñaki Antiguedad, catedrático de hidrogeología da UPV, considera que o urbanismo, a industria e as infraestruturas son nestes momentos os maiores inimigos do terreo. Zirikatzaile, cre que é realmente grave e significativo que a xente acuda á cabeza o rostro de Javier Madrazo, conselleiro de Vivenda e Asuntos Sociais, cando fala de chan.
Os datos son claros: Segundo o Departamento de Medio Ambiente e Ordenación do Territorio do Goberno Vasco, na CAPV entre os anos 1994 e 2004 o chan artificializado aumentou nun 20%. No ano 2000, o 39% da superficie artificializada estaba ocupada por vivendas, o 18% por actividades económicas e o 43% por medios de transporte. No País Vasco Norte ocorre o mesmo, sobre todo na costa, e Navarra non é una excepción.
O chan, con todo, é moito máis que o soporte de vivendas e infraestruturas e debería ser máis protexido. A Unión Europea está a traballar na estratexia do chan e os expertos esperan que iso supoña un cambio. Pero, ademais, o Antigo propón a creación dun “observatorio do chan” ou algo así, paira ter en conta as funcións do chan e actuar responsablemente.
O Antigo considera que máis aló do chan habería que suscitar un debate sobre o desenvolvemento sustentable. Si, que hai que discutir e analizar.
