Tres espectaculares covas de Euskal Herria: Pozalagua, Arrikrutz e Mendukilo

2012/12/01 Irazabal Tamayo, Nagore - Alfonso Antxia Espeleologi Zientzien Elkartekoa. Biologian doktorea Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Biologia
• Klima
• Geologia

Pozalagua (cova de estalactitas excéntricas)

Pozalagua atópase no monte Ranero de Carranza (Bizkaia). Un dos máis espectaculares de toda Bizkaia: teitos a unha altura de vinte ou trinta metros, columnas xigantes de calcita, estalactitas en busca de chan, "gours" ou canecillos, cortinas de pedra visibles e, en xeral, a beleza da cova, son a espectacularidade da cova que durou moitos anos.

Nela, ademais, atópase un dos conxuntos máis belos do mundo das estalactitas excéntricas, que se estenden a todas as direccións en lugar de dirixilas cara ao chan.

Durante séculos e durante todo o silencio, a auga, o carbonato cálcico e a maxia crearon una selva enrolada de estalactitas excéntricas. As estalactitas excéntricas, aínda que se trate dun fenómeno coñecido, son aínda moi pouco coñecidas e sempre consideradas exóticas e inusuais. Esta cova, aínda que só sexa polo número de estalactitas excéntricas que posúe, merece a pena visitar. Os investigadores non saben como se converteron estes depósitos de minerais, pero saben que a natureza creou estas estruturas durante miles de anos. Alguén dixo algunha vez mirando aos excéntricos de Pozalagua: "Isto é un palacio de inverno, parece ser Versalles". A natureza utilizou todos os seus recursos paira crear un tesouro tan singular nas entrañas do monte. A partir de entón a cova alberga una habitación chamada Versalles.

Pozalagua forma parte do Parque Natural de Armañón. Inclúe extensos bosques autóctonos como encinares, robledales e hayedos, así como bosques mixtos de frondosas en fondos de vales e ladeiras. Por tanto, os visitantes tamén poden realizar agradables rutas ao redor.

Mendukilo (cova dos lagos)

A cova de Mendukilo atópase no val de Larraun (Navarra), en terreos comunais do Concello de Astitz, nas saias da serra de Aralar a 750 m de altura. O seu uso por parte dos pastores é moi antigo, xa que é adecuado paira o seu uso como refuxio de montaña, debido a dúas características: a boca de entrada, orientada cara ao norte, e a primeira habitación ampla, accesible e ben iluminada pola luz natural. O nome da cova ten a súa orixe nel, é dicir, foi o cortello do monte Mendukilo. O pequeno xacemento arqueolóxico atopado na sala de entrada (Artzainzulo) móstranos que os pastores da zona durante a Idade do Hierro (800-300 a.C.) Tamén o usaban. Actualmente está adaptada paira acoller turistas e escolares. Dispón de aparcadoiro exterior, casa de acollida e un pequeno percorrido botánico.

O obxectivo da cova é mostrar as marabillas do subsolo para que o visitante tome conciencia da importancia de coidar e protexer estas cousas. A habilitación da cova tivo un dobre obxectivo: primar a cova e minimizar o impacto. Paira dar resposta ao primeiro obxectivo, dous do seis salgas da cova non foron acondicionadas paira o público, xa que os accesos a estas salas son moi estreitos e para que poidan acceder os visitantes é necesario perforar moito. Ademais, respectouse a fauna e a calidade da cova abandonadas nas existentes. Doutra banda, paira minimizar o impacto da habilitación, instaláronse infraestruturas desmontables e na actualidade pódense visitar as salas Artzainzulo, Laminosin e Herensuge.

Ao longo do ano realízanse visitas guiadas e o guión baséase nos principios da educación ambiental. Ademais, ao longo do curso escolar levan a cabo programas dirixidos a escolares en base á educación ambiental. O obxectivo destes programas é espertar a sensibilidade e a conciencia, xa que o coñecemento é a base do respecto. As unidades didácticas están adaptadas ao currículo escolar de cada curso e teñen como obxectivo ser un compoñente práctico do traballado nas clases teóricas.

En canto ao exterior, a abundancia de monumentos megalíticos (o primeiro, construído fai máis de 4.000 anos) en toda a serra, indica que estivo presente desde a prehistoria pastoril. Os pastos que demanda o gando e a forma de vida dos pastores, é dicir, a influencia humana, configuraron en gran medida o aspecto actual das serras, cuxo ecosistema é froito de longos anos de convivencia entre o pastoreo e a vida silvestre. Sen bosques podemos ver perfectamente algunhas das formacións exteriores do karst: dolinas, lapiaces, cantiis...

Especial estalactita romboédrica de Pozalagua. Ed. © Jabier Lles

O Proxecto Mendukilo pasou de ser un cortello de montaña a ser un equipamento de ecoturismo, un laboratorio subterráneo e una sala de educación ambiental. Seguindo a filosofía dos primeiros pastores que utilizaron a cova, exponse una capacitación responsable centrada na xestión orientada cara ao ecoturismo.

O seu obxectivo é recuperar e manter o espazo natural no que se desenvolve o ecoturismo. É dicir, pretende ser una ferramenta útil paira a recuperación do espazo natural, que asegure o goce das xeracións vindeiras, xa que o único espazo natural rendible é aquel que perdura de xeración en xeración. Deste xeito, ademais de desenvolverse nun espazo natural, debe desenvolverse tanto pola contorna como pola contorna. Os beneficios económicos redundarán en beneficio da poboación local. Pero tamén se ofrece aos visitantes a posibilidade de gozar dun lecer saudable e ampliar os coñecementos sobre a natureza.

Neste sentido, o ecoturismo e o turismo rural ben orientado e planificado poden supor un desenvolvemento equilibrado do val e a súa contorna. Co obxectivo de captar e impulsar os recursos turísticos da zona, en 1994 constituíuse o Consorcio de Turismo do Plazaola. Por iso, puxéronse en marcha as seguintes actuacións complementarias:

- Pasaporte Plazaola . Na proposta impulsada polo Consorcio de Turismo participaron numerosas casas rurais, restaurantes, empresas de actividades e recursos turísticos. Nesta iniciativa, un pasaporte selado xera diferentes descontos nos establecementos participantes.

- Subsolo Sen Fronteiras. 6 covas turísticas hermanadas (Mendukilo, Arrikrutz, Pozalagua, Ikaburu, Sara e Zugarramurdi) paira facilitar o acceso ao visitante do mundo subterráneo e premiar a visita. Nesta iniciativa creouse un folleto promocional con toda a información sobre cada una das covas hermanadas. Este folleto sélase cando se visita una cova e dá dereito a un desconto da tarifa individual cando se visita outra cova. Con todo o folleto selado recóllese un agasallo na última cova visitada.

Cuevas de Arrikrutz-Oñati (mitoloxía e lendas)

No interior de Gipuzkoa, a paisaxe de Oñati conta con interesantes elementos de gran calidade. Nas saias do monte Aizkorri, cerca do Santuario de Arantzazu, atópanse espectaculares calcarias, e no subsolo, ao longo de 14 quilómetros que alberga os complexos e espectaculares sistemas de karst de Salinas de Arrikrutz, fenómenos e complexos espazos espeleológicos como a cavidade da cova de Arrikrutz.

Os arroios subterráneos e as galerías cheas de enormes estalactitas son una mostra da súa composición xeolóxica e riqueza.

O proxecto turístico ten como obxectivo aumentar o valor do patrimonio natural e cultural. Arrikrutz é un dos pioneiros de Euskadi en estudos espeleológicos, arqueolóxicos e paleontológicos. Nos primeiros traballos descubríronse restos arqueolóxicos como o esqueleto completo dun león rupestre, primeiro descubrimento deste tipo no Estado. Ademais, conta con restos esqueléticos e cranios de panteras e un espectacular xacemento de osos.

En canto á mitoloxía, cabe destacar que fai centos de anos os habitantes de Oñati, Alto Deba e Álava acudían á cova de Sandaili en peregrinación paira pedir a choiva paira os sós. Doutra banda, as mulleres estériles bañábanse nas augas de Sandaili paira ser fértiles. Desta maneira mantíñanse os costumes creados miles de anos antes --na época dos gentiles. Tendo en conta todas estas consideracións, o Concello de Oñati, por unanimidade, decidiu mellorar e completar a súa oferta natural, preparando a cova de Oñati-Arrikrutz paira a acollida de visitantes.

Na cova de Pozalagua, estudando algunhas estalagmitas especiais de aragonito. Ed. © Jabier Lles

O sistema de percorrido polo interior da cova permite abordar desde un punto de vista pedagóxico e dunha maneira totalmente interesante temas como a cincelación da cova pola auga e a hidrología, a creación do universo mineral, os achados arqueolóxicos e paleontológicos de Arrikrutz, a mitoloxía sandailiana ou a importancia de Arrikrutz na historia da espeleología.

Asesor lingüístico: Agurtzane Urrutia.

Oferta

Iñaki

Vasche, vídesche, e dejás aneis na miña imaxinación (G. Belli)

Asierri

A xustiza é como as serpes, só morden aos descalzos (E. Galeano)

Asier faleceu o 1 de decembro de 2008, nun accidente laboral ocorrido no Variante Sur de Bilbao (Supersur), debido ao incumprimento das medidas de seguridade no traballo, tal e como se resolveu na 9 de Bilbao. Sentenza nº 131 de 18 de marzo de 2011 do Tribunal Social. Con todo, anuláronnos a vía penal. (asierirazabal.wordpress.com).

Bibliografía

Pozalagua, Arrikrutz e Mendukilo: laboratorios subterráneos

Os investigadores quixeron coñecer a creación e evolución destas covas, analizar a situación actual e atopar una vía de protección paira o futuro a través de medidas que permitan conxugar a protección da contorna coas visitas dos visitantes, xa que, polo menos, as primeiras hipóteses indican que non hai nada que poida desaparecer como consecuencia das visitas. Pero paira iso hai que apoialos, e varios departamentos da Universidade do País Vasco e doutras universidades, xunto con Alfonso Antxia, Asociación de Ciencias Espeleológicas, puxeron en marcha una investigación interdisciplinar. Pozalagua, Mendukilo e Arrikrutz son algúns dos laboratorios subterráneos máis importantes do mundo.

Nos laboratorios subterráneos realízanse estudos climáticos (cada hora e hora, entre outros, temperatura de roca e aire, humidade, presión atmosférica, concentración de dióxido de carbono), análise hidroquímico e microbiológico da auga, estudo de fauna (vertebrados e invertebrados) e microflora, así como medicións de radioactividade natural, correntes de aire e achegue de auga de goteo. Así mesmo, anualmente realízanse estudos geotécnicos.

Estalactitas excéntricas de Pozalagua. Ed. © Jabier Lles

Paira garantir a sustentabilidade das visitas establécense estacións climáticas interiores (e exteriores) nas salas visitables. A comparación entre os resultados obtidos nas estacións e o número de visitas realizadas permite determinar a capacidade de carga das covas. Una vez finalizados os estudos climáticos (recollida de datos de polo menos 5 anos), os resultados integráronse na xestión.

Realizáronse investigacións multidisciplinares en covas. Non se esperan resultados a curto prazo, pero os investigadores esperan que o coñecemento recolleito nestes laboratorios subterráneos sirva a medio prazo paira completar un método de xestión de covas. Ademais, membros de Alfonso Antxia están a deseñar un modelo informático paira a predición das variables climáticas nas covas turísticas.

Enfermidades das covas turísticas

A masa corporal das persoas transfire ao medio ambiente una determinada cantidade de calorías, facilitando así o aumento da temperatura local. Se as covas son visitadas por grandes grupos de xente, este feito é moito máis evidente.

Ademais da mencionada carga térmica, debido ao proceso de transpiración, os visitantes tamén expulsan una cantidade de vapor de auga, ben por superficie ou ben por medio do aire expirado. Isto provoca un aumento do vapor de auga na atmosfera que podería aumentar a supersaturación e a condensación.

Uno dos factores máis importantes á hora de analizar a influencia dos visitantes na cova é o dióxido de carbono, CO 2. Afecta especialmente ás formacións secundarias, provocando a descalcificación e a destrución. En Pozalaga, sobre todo, hai que seguir con moito coidado.

Lago de Laminosin na cova de Mendukilo. Ed. © Jabier Lles

Se se quere manter a cova fermosa e atractiva, e evitar que se deteriore máis, é necesario limitar o número de visitas e cumprir certas normas correctamente. Estas normas non se aplican en calquera caso, para o que é necesario realizar un exhaustivo estudo microclimático da cova e coñecer os mecanismos que permiten o intercambio enerxético e de masas entre sistemas sólidos, líquidos e gaseosos e entre sistemas externos e internos. Por exemplo, en Pozalagua propúxose reducir a 80 persoas o número de persoas que poden acceder ao interior da cova, a 50 en Mendukilo e a 25 en Arrikrutz. E en Mendukilo e Arrikrutz propúxose una duración máxima de 60 minutos e en Pozalaga 45 minutos.

Mal verde

As visitas a Pozalagua comezaron hai dúas décadas. Para que os visitantes puidesen ver a cova, instalouse una iluminación interior que provocou una afección verde. É dicir, as plantas empezaron a colonizar a cova, atopándose no seu interior brión, líquenes e helechos. O Departamento de Bioloxía Vexetal e Ecoloxía da UPV/EHU asumiu a catalogación da vexetación de Pozalagua. Ademais da catalogación da vexetación, analizáronse cales eran as condicións máis adecuadas paira o seu cultivo. As plantas só utilizan a calor da luz e parte da radiación. Se se coñecen as condicións necesarias paira o crecemento das plantas, modificando estas condicións (por exemplo, colocando luz de onda longa) pode ser posible continuar coas visitas e evitar o crecemento da vexetación. A iluminación paira evitar a afección verde débese vixiar coidadosamente ao longo do percorrido e utilizar luces máis frías. Por tanto, o traballo dos investigadores non só consiste en facer propostas paira eliminar a catalogación e a secuela verde, senón tamén paira modificar as condicións que fan posible a proliferación de plantas. Na actualidade, Pozalagua e Mendukilo dispoñen de luces frías e só se ilumina o lugar onde se atopa o grupo de visitas, é dicir, a iluminación e o grupo de visitas están sincronizados.

Pasos desmontables na cova de Arrikrutz. Ed. © Jabier Lles

Os químicos do equipo de investigación tamén foron de gran axuda paira axudar a limpar a enfermidade verde. Inventaron una especie de emplasto paira eliminar a vexetación sen danar os espeleotemas. As probas do emplasto baseado no intercambio iónico deron excelentes resultados. Tamén se encargou de coñecer a composición exacta dos espeleotemas.

O afectado non pode recuperarse, pero os investigadores sempre queren atopar a forma de evitar que os danos se agraven. Por iso, puxéronse en marcha investigacións multidisciplinares.

Biolóxico

Ósos dun león de cova descuberto na cova de Arrikrutz. Ed. © Jabier Lles

Tivéronse en conta os seres vivos das covas e analizáronse e descrito os seres que se atopan nas mesmas antes de realizar os labores de remolque. Ademais dos morcegos, uno dos seres que hai na cova de Mendukilo é o troglobio, un artrópodo adaptado ás condicións da cova e que vive só en habitacións non abertas ao público. En Pozalagua tamén habitan algúns artrópodos, entre os que se atopa un colémbolo descrito por primeira vez nesta cova.

Arranxo con prudencia

En Mendukilo, entre outras cousas, encargáronse moito de non danar os tesouros subterráneos. Tamén se realizaron estudos geotécnicos previos ao acondicionamento da cova de Mendukilo, o máis importante paira avaliar a estabilidade dos teitos, paredes e estancias que se utilizarían no itinerario turístico. Como consecuencia diso, na primeira sala procedeuse a encher a rampla de baixada, con grava ou area e a acondicionala coa calzada, limitándoa por unha franxa de formigón (para que non se mova). Esta disposición permite a filtrado da auga pola súa vía orixinal e o crecemento das correspondencias das estancias inferiores. Habilitación das estancias interiores mediante pasos flotantes, metálicos, galvanizados e desmontables. A rejilla de entrada, deseñada por un especialista en morcegos, é permeable paira todas as especies que habitan na zona. Dispón de barras horizontais paira deixar o paso, evitando as manobras forzadas polas barras verticais durante os voos.