Farmacocontaminación: os medicamentos tamén son contaminantes da natureza? Noticias
2020/09/01 Domingo Echaburu, Saioa - Debagoieneko ESIko farmazialaria | Lertxundi Etxebarria, Unax - Arabako Osasun Mentaleko farmazialaria | Orive Arroyo, Gorka - Farmazian doktorea. Biofarmazia, Farmakozinetika eta Farmazia-teknologiako irakasle kolaboratzaileaFarmazia Fakultatea UPV-EHU, Vitoria-Gasteiz Iturria: Elhuyar aldizkaria
Hoxe en día é moi habitual o uso de medicamentos na nosa sociedade. Pola contra, cada vez consómese máis e o seu uso aumentou considerablemente, sobre todo nas últimas décadas. Estímase que paira o ano 2020 utilizaranse 4,5 billóns de doses de medicamentos en todo o mundo, estímase que no ano 2005 un terzo da poboación consumiu máis dunha dose ao día, e que no ano 2020 prevese que estes consumidores representen máis da metade da poboación [1].
Con todo, os medicamentos non son só humanos, senón que se administran frecuentemente aos animais (tanto en mascotas como en gandaría).
Trátase de conseguir efectos beneficiosos sobre o organismo na toma de medicamentos, que son as causas (indicacións) do seu uso. Desgraciadamente tamén producen efectos secundarios dos que se encarga a farmacovigilancia. A liberación, a absorción, a separación, o metabolismo e a excreción son procesos farmacocinéticos que sofren os medicamentos durante a súa vida corporal. A expulsión de medicamentos e sustancias derivadas dos mesmos do organismo realízase a través da excreción, principalmente mediante ouriños e feces, que poden manterse parcialmente activas.
Como é sabido, a materia e a enerxía non desaparecen, transfórmanse e os medicamentos non son una excepción. Por tanto, una vez pasado polo corpo, os medicamentos (e os seus residuos) fan o seu propio camiño… no medio ambiente.
Algúns exemplos que nos veñen á mente cando pensamos en tóxicos son pesticidas, dioxinas, chapote, etc. Nos últimos tempos, con todo, fálase de contaminantes recentemente designados, é dicir, sustancias descoñecidas ou non consideradas como contaminantes. Entre eles, os medicamentos son os que máis preocupación suscitan, polo que organizacións como a Organización Mundial da Saúde, a Axencia de Protección do Medio Ambiente e a Comisión Europea han convertido o estudo do impacto ambiental dos medicamentos nunha liña de investigación prioritaria [2,3].
Medicamentos na natureza
Detectáronse diferentes tipos de medicamentos e residuos en compartimentos ambientais, principalmente en augas residuais, superficiais e subterráneas, tamén en augas potables! ), tamén en chans, aire e eu.
A Axencia Alemá de Medio Ambiente recolle información mundial sobre os medicamentos que apareceron no medio ambiente (https://www.umweltbundesamt.de/documento/database-pharmaceuticals-in-the-environment-excel).
No noso caso, tamén se mediron medicamentos en augas e peces de Urdaibai, como antibióticos, antidepresivos, etc. [4].
Una vez que os medicamentos están na natureza, pódense transformar e transferir a todos os compartimentos. O tempo de permanencia no medio ambiente depende das características do contaminante e da concentración e características dos compartimentos [2,3].
Os medicamentos poden bioacumularse no medio ambiente e estenderse á cadea trófica de alimentación. Exemplo diso é un estudo realizado en Australia en 2018, no que se mediron diversos medicamentos en invertebrados acuáticos e larvas de insectos. Estimaron até que punto os medicamentos poden acumularse nos depredadores que se alimentan de insectos adultos, e concluíron que os ornitorrinos terían una exposición a niveis de antidepresivo equivalente á metade das doses empregadas en humanos [5].
Como chegan os medicamentos ao medio ambiente?
Como xa se mencionou, o consumo de fármacos e a excreción de metabolitos como consecuencia diso son vías de contaminación importantes. Con todo, todas as etapas do ciclo de vida dos medicamentos poden ser porta de entrada ao medio ambiente: produción, distribución, consumo, xestión de residuos [2,3].
As vías de contaminación relacionadas coa xestión dos residuos serían o rexeitamento incorrecto dos medicamentos caducados ou non consumidos, incluída a non correcta xestión dos residuos durante a súa fabricación, e a súa eliminación total nas depuradoras.
Sábese que gran parte dos medicamentos que se venden non se consumen. A exclusión indebida dos medicamentos caducados ou non consumidos é una vía importante de contaminación que en gran medida pode evitarse [2,3]. Existen varias formas de retirar os medicamentos: tiralos do inodoro ou desaugadoiros, tiralos ao lixo ou utilizar sistemas especialmente creados. Desde o punto de vista ambiental, a máis adecuada sería a última. Existe una falta de conformidade a nivel mundial en canto á forma de rexeitar os medicamentos e os sistemas creados especificamente paira a súa eliminación non están dispoñibles en todos os países [6]. A lexislación europea obriga aos países a dispor de sistemas de exclusión a partir de 2004. Con todo, segundo un informe de 2013, estímase que o 50% dos medicamentos non se descartan correctamente. Por exemplo, en Francia só o 6% das vendas devolvéronse en 2008 [3]. En España, a partir do ano 2000, existe un sistema creado polo sector farmacéutico paira xestionar os residuos e colectores de medicamentos consumidos nos fogares: a recollida realízase nos puntos SIGRE das farmacias [7]. A xestión dos residuos nos hospitais e centros de saúde organízase doutra maneira (a través de empresas privadas).
Una das principais vías de acceso ao medio acuático son as augas residuais, que poden ser de orixe urbana, hospitalario, industrial, agrícola, gandeiro [2,3]. A EDAR non se deseñaron paira eliminar os residuos de medicamentos, polo que algúns contaminantes non se eliminan totalmente. Nun estudo realizado en Galindo (Sestao) realizáronse varias medicións nas augas que chegaron á depuradora. Comprobouse que a pesar de que o caudal de auga do Hospital de Galdakao era do 0,56% do caudal total, a concentración de varios contaminantes era do 4 ao 20% da concentración media de entrada [8]. É reseñable e preocupante que o 80% das augas residuais mundiais non pasan por estacións depuradoras [9].
Riscos ambientais
Entre os desastres ecolóxicos producidos pola farmacocontaminación, o primeiro documentado corresponde ao diclofeno (un tipo de antiinflamatorio non esteroideo ou AIEE) [2]. A principios de século, a mortalidade dos individuos adultos e mozos de Gyps bengalensis, en Paquistán, aumentou notablemente e a poboación reduciuse bruscamente. Como se contaminaron os voitres? Comeron os cadáveres das reses tratadas previamente con leste AIEE, o que lles provocou un grave erro renal e a morte [10]. Esta especie foi incluída na Listaxe de Especies Ameazadas de Extinción no ano 2004, na categoría de Risco Grave, que continúa na actualidade [11].
Entre os exemplos máis comúns atópanse os problemas reprodutivos dos peixes expostos a etinilestradiol (estrógeno) [3]. A ibermectina utilizada en gandaría (antiparasitaria) se excreta nas feces e demostrouse que pode causar a morte dos invertebrados que se someten a ela hai tempo [3]. Con todo, recentemente causou matanza en Doñana [12].
No caso dos antibióticos, debido ás verteduras nas plantas de produción, detectáronse no medio ambiente bacterias resistentes aos antibióticos [3].
En xeral, a exposición crónica a contaminantes ou mesturas de contaminantes é máis preocupante que a alta concentración que pode ter un determinado contaminante. Os datos de investigacións realizadas en humanos non sempre poden extrapolarse a outros seres vivos, e é necesario un maior número de estudos ecotoxicológicos que analicen os efectos nocivos dos medicamentos na natureza [2,3].
Riscos paira a saúde humana
Realizáronse poucas investigacións sobre os posibles danos que os residuos de medicamentos poden causar no ser humano. As vías de contaminación están relacionadas principalmente co consumo de auga, hortalizas, tubérculos, carnes, peixes e lácteos. Aínda que os niveis de contaminantes son xeralmente baixos, como no caso anterior, a preocupación radica nas posibles consecuencias da exposición a longo prazo a contaminantes e mesturas [2,3].
Como se mencionou anteriormente, a contaminación dos antibióticos xera una gran preocupación pola súa capacidade de xerar cepas resistentes. Segundo a Organización das Nacións Unidas, este é na actualidade uno dos maiores problemas de saúde pública a nivel mundial [14]. Neste sentido, a loita contra as resistencias baséase no concepto de saúde única (one health), que integra a saúde humana, animal e natural nunha soa saúde.
Que podemos facer paira reducir a farmacocontaminación?
Propuxéronse diversas medidas paira facer fronte ao problema. A Comisión Europea definiu, en 2019, entre outros [15]:
- Fomentar o uso racional dos medicamentos e evitar o consumo excesivo.
- Fabricación de medicamentos máis “verdes” que poidan degradarse máis facilmente no medio ambiente ou en plantas depuradoras.
- Concienciar a pacientes e profesionais sanitarios da adecuada eliminación dos medicamentos caducados ou non consumidos.
- Optimización das técnicas das depuradoras.
- Utilizar tratamentos específicos paira contaminantes en puntos de emisión importantes como augas residuais hospitalarias.
- Monitorizar sistematicamente os contaminantes e compartimentos de interese.
Reflexións finais
Como toda contaminación do noso planeta, a farmacocontaminación é un problema mundial. Non só polo consumo mundial de medicamentos, senón porque as emisións ao medio ambiente poden producirse en todos os territorios (etapas do ciclo de vida dos medicamentos), senón porque os efectos da farmacocontaminación poden globalizarse, como a resistencia dos antibióticos. Pola contra, que influencia pode ter a desaparición dalgunha especie?
A investigación dos posibles efectos ambientais dos medicamentos é fundamental paira poder pór en marcha medidas adecuadas paira evitar ou reducir na medida do posible devandito impacto. Paira iso, o primeiro paso é a concienciación. Por todo iso, recentemente puxemos en marcha en Vitoria-Gasteiz unha estratexia integradora denominada Basque Sustainable Pharmacy, que ten como liñas estratéxicas a creación dun acordo interinstitucional que integre a todos os axentes, a sensibilización de todos os axentes implicados no complexo ciclo de vida dos medicamentos, a investigación da situación na contorna próxima e a difusión das achegas á comunidade científica.
Referencias
Traballo presentado aos premios CAF-Elhuyar.
