Exemplo local de declive global
2006/05/01 Gosá Oteiza, Alberto - ARANZADI Zientzi Elkarteko biologoa | Rubio Pilarte, Xabier - ARANZADI Zientzi Elkarteko biologoa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Débese prestar atención á pel paira determinar a capacidade do animal paira dar una resposta adecuada ás condicións ambientais, tanto boas como nocivas. Isto débese a que a pel sufrirá sobrecalentamientos --bruscos ou, en procesos climáticos, de longa duración-; a pel permitirá detectar a composición da auga en épocas de aumento ou larva; e produciranse na superficie compostos antibióticos potentes que protexan este tecido húmido, que pode ser una oportunidade inmellorable paira os axentes patógenos. A pel tamén se verá afectada por calquera cambio que o ser humano provoque na contorna. A cortiza recollerá en primeiro lugar a contaminación, a choiva aceda e os cambios que se produzan no chan, a hojarasca, a estrutura forestal ou os niveis de luminosidade.
Inmediatamente ante os cambios porase en marcha un complexo conxunto de respostas fisiológicas, anatómicas ou comportamentales. Os animais tentarán escapar do medio que cambiou, pero polo seu pequeno tamaño e limitada capacidade de movemento, resultaralles complicado e pasarán a ser estacionales. Ou, paira evitar a perda de auga por deshidratación, só circularán pola noite e utilizarán depósitos subterráneos. Ou o adornarán con cores rechamantes paira escorrentar aos depredadores. Finalmente, millóns de anos de evolución permitiralles sobrevivir en ecosistemas extremos, desde o bosque boreal, onde hai ras capaces de conxelar sangue na hibernación, até o deserto, onde algúns tipos de sapos pasan anos baixo a area.
De feito, neste percorrido de millóns de anos os anfibios alcanzaron una enorme diversidade xenética, e ese é o tesouro que nos ofrecen. Varios expertos pon en evidencia este tesouro os arrabios dos trópicos: só algunhas especies acumulan maior diversidade xenética que os grupos de vertebrados enteiros. Se leva o argumento ao extremo, pódese dicir que paira a biodiversidade é máis grave a perda dun deses arrabios que a desaparición de todos os patos do hemisferio norte. Por tanto, a conservación dos anfibios é de vital importancia, sobre todo se se ten en conta a actual decadencia global.
Declive mundial
O futuro dos anfibios en todo o mundo non é próspero senón moi escuro. A decadencia global é una realidade constatada en América, Australia, Europa... E antes de obter probas evidentes da decadencia, a destrución do hábitat foi a principal causa da desaparición dos anfibios. Á perda do hábitat hai que engadir outras causas de declive xeneralizado: novas enfermidades, contaminación de zonas amplas como a provocada pola choiva aceda, ou aumento dos raios ultravioletas da clase B asociados á capa de ozono. Todos estes factores --e as súas interaccións - están a causar efectos dramáticos nas especies e poboacións de anfibios.
En Euskal Herria, con todo, aínda non se demostrou a influencia destoutros factores, a pesar de que en determinadas poboacións producíronse episodios de enfermidades locais e de que existen poucos pozos nos que se atopan anfibios mortos en época reprodutiva. Pola contra, ao redor do Pirineo de Huesca constatouse a desaparición de poboacións afectadas pola enfermidade da 'pata vermella'. Este tipo de pragas poden aparecer en calquera momento no País Vasco, polo que é importante facer un seguimento cando os animais achéganse aos humidais paira a súa reprodución.
Con todo, o observado até o momento suxire que o descenso de poboacións de anfibios no noso territorio débese á destrución dos hábitats orixinais. As crenzas, como se explicará máis adiante, xa se confirmaron nalgunhas poboacións.
Consecuencias da transformación do medio
A actividade humana duns poucos miles de anos transformou radicalmente o medio natural que compartimos cos anfibios desde o seu nacemento. En Euskal Herria, na vertente atlántica, o bosque converteuse en terra agrícola. A paisaxe está formado por pasteiros rotatorios, matogueiras e restos de bosques antigos que actualmente son só pequenos arboledos. Predominan as plantacións forestais de coníferas foráneas e eucaliptos. Os robledales, hayedos e marojales conserváronse unicamente na zona de montaña da vertente húmida e na zona de transición. Na vertente mediterránea destacan os cultivos de secaño e os viñedos.
Con todo, pódese afirmar que estas transformacións fan que na actualidade a comunidade de anfibios sexa máis pobre? É difícil responder a esta pregunta. Un sabe como eran as poboacións fai miles de anos. Con todo, os escasos fósiles atopados e a análise biogeográfico dos anfibios actuais indican que --chegaron nas épocas glaciares a través das travesías dos Pireneos - existía una comunidade de anfibios como a que temos hai tempo.
Tampouco podemos responder á seguinte pregunta. É dicir, son actualmente máis abundantes ou menos os anfibios? Crese que diminuíron. Aínda que nalgunhas zonas ben conservadas sábese que a abundancia actual e a de outrora pode ser similar, en xeral obsérvase que a abundancia diminuíu. E non é de estrañar pensar iso, porque, como nunca antes, o XIX. Desde a industrialización do século XX, o medio natural ha sufrido en moi pouco tempo numerosos ataques.
Hábitat como anfibios
Na vertente atlántica se intercalan distintos ambientes moi similares aos continentais, polo que moitos dos anfibios de aquí xurdidos viviron de forma cómoda no noso país. Os bosquetes, as hortas rodeadas de arbustos, os pastos e os campos de cultivo, a vexetación de ribeira, os cursos de auga, os caseríos, os depósitos de auga, os pozos, os camiños veciñais e os carreiros constituían un mosaico de hábitats que facilitaba a comunicación entre núcleos de poboación.
O risco radica na fragmentación deste hábitat, ben a través de infraestruturas, ben mediante cultivos extensivos que igualan a paisaxe. Esta transformación produce un efecto barreira con límites insuperables paira os anfibios. Hai que ter en conta que o número de especies coincide coa diversidade de hábitats. Cantos máis ecosistemas diferentes, menor será a competencia entre especies, xa que explotarán os diferentes lugares de residencia.
Por iso, á hora de deseñar a xestión da paisaxe atlántica poden ser decisivos os novos conceptos de fragmentación do hábitat e conectividad entre poboacións, por exemplo. A actual ordenación do territorio supuxo a necesidade de intervención sobre as poboacións, que a miúdo foi a única medida efectiva de protección. Sábese que o número de humidais, a distancia entre eles e a densidade das estradas condicionan a diversidade de anfibios entre outros.
A redución e simplificación de hábitats como consecuencia da fragmentación, a construción de infraestruturas no centro, moi perigosas paira os anfibios, fan que aos poucos se ille as poboacións e diminúa o número de individuos. E iso é o que, desgraciadamente, está a suceder na vertente atlántica de Euskal Herria. As redes comarcais entre Bilbao e Baiona están a complicarse até acabar coa separación entre os pobos. A cidade vasca?
Están a producirse lagoas faunísticas significativas e irrecuperables. A fragmentación non só impide a existencia de poboacións continuas, senón que impide novas colonizaciones migratorias. En definitiva, trátase de evitar un fluxo biogeográfico que permitiu a distribución das especies actuais. En consecuencia, ao ser cada vez máis reducidas, sen relacións entre elas e separadas por distancias crecentes, o único futuro que queda ás poboacións é a súa desaparición. Definitiva e, nalgúns casos, inmediata.
Vertente mediterránea
A estrutura espacial do sur de Euskal Herria é completamente diferente. Tamén as especies de anfibios, orixinadas no Mediterráneo e na propia península. Pola contra, son de vital importancia paira a biodiversidade local. De feito, en moitas ocasións, a nosa área mediterránea é o límite norte da distribución xeográfica destes anfibios.
No val do Ebro, nunha extensa chaira tan seca como tépeda, o clima obriga ás poboacións a vivir ao redor dos humidais. Moitos deles foron construídos polo home. O patrón de distribución dos anfibios na zona é o correspondente á presenza puntual, é dicir, están intimamente ligados aos lugares de reprodución dos anfibios, sendo as rutas migratorias entre pozos. Neste caso, a vexetación mediterránea orixinal xoga un papel fundamental na comunicación entre as poboacións, a matogueira autóctona. O forte impacto das estradas pode considerarse aquí secundario, limitándose unicamente ás zonas húmidas e aos puntos que atravesan as vías migratorias.
Paira estas poboacións terrestres o cereal é o principal obstáculo. As extensas zonas agrícolas convértense en barreiras. E é que paira os anfibios son un deserto: apenas teñen gorida, o sol pega de cheo e, ademais, están cheos de produtos fitosanitarios que contaminan as augas e eliminan os invertebrados. Os anfibios atopan os últimos asentamentos terrestres nos escasos restos de matogueira e sebes entre parcelas que quedan. Non teñen máis.
Aínda que pareza mentira, algunhas poboacións desenvolveron comportamentos e trucos paira sobrevivir nas zonas máis desfavorecidas do sur, fronte á estacionalidade e ás condicións climáticas cambiantes como a seca. Reducen a fase acuática da larva paira completar a metamorfose antes de que o humidal séquese completamente. Tamén poden levar a cabo un segundo período reprodutivo de outono ou inverno aproveitando as choivas deses tempos.
Nos chans húmidos situados na vertente atlántica é moito máis difícil a formación de charcas. É cuestión de capacidade. Por unha banda, manda o relevo e as empinadas pendentes favorecen a escorrentía superficial; doutra banda, a densidade demográfica é enorme e as poboacións humanas instaláronse neses lugares aptos paira os anfibios. A desaparición de humidais, os recheos, os campos de cultivo e as plantacións, as construcións e as infraestruturas viñeron acompañadas polo home. Antigos lagos e pantanos foron substituídos por balsas e balsas de tempada. Nos que permaneceron, a miúdo, a calidade da auga e o nivel da auga non son os máis adecuados paira os anfibios e, ademais, os cambios no medio son constantes. Por tanto, os humidais non poden chegar á madurez.
O nó vaise estreitando. Alterados os hábitats, contaminados e sen futuro, os anfibios están condenados a vivir en condicións penosas. Atrapados nunha rede de estradas cada vez máis complexa, cortados o intercambio e a comunicación entre poboacións, atópanse baixo chave. Ao final, a pesar de ser anfibios, afógase.
