Reescribindo a evolución humana
2021/12/01 Agirre Ruiz de Arkaute, Aitziber - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria
Á vista das imaxes da evolución humana, parece que a única contribución das mulleres á evolución foi a dos descendentes. É dicir, perpetuar esas características conseguidas polos homes a través da caza de grandes animais e cun esforzo enorme. Pero o centro de investigación da evolución humana CENIEH quere agora axudar a entender a evolución humana desde outro punto de vista e organizou una exposición itinerante co obxectivo de xerar debate. A Cátedra de Cultura Científica organizou una serie de conferencias que completan a visita a Bilbao no outono. Alí opinaron Carmen Manzano Basabe, bióloga da UPV, Asier Gómez Olivencia, investigador de Atapuerca e paleontólogo da UPV e Aranzadi, Arantza Aranburu, investigadora de Atapuerca e geóloga da UPV, e Veiga Asensio Ferreiro, bióloga e ilustradora científica. No estudo da evolución humana, o catro identificaban a tendencia da sociedade actual cara a unha visión androcentrista.
“Son restos fósiles, pero o relato que construímos con eles construíuse con prexuízos. Utilizamos lentes actuais paira interpretar o pasado”, sinalou Asier Gómez Olivencia. “Un exemplo: No único enterramento dobre que se conserva do Paleolítico Medio en Oriente Próximo, de fai 90.000 a 100.000 anos, atopouse un adulto novo e un neno. Adulto, chamado Qafesp 9, non era moi forte e interpretouse que era una muller enterrada co seu fillo. Isto sumábase á crenza de que o coidado dos nenos quedaba totalmente en mans das mulleres. Pero recentemente, cando se cuestionou e analizado, hase visto que era un home novo”.
“Cada vez que aparecía un esqueleto coas ferramentas interpretábase directamente como un home, sobre todo si había armas paira a caza de animais grandes. E é que se considerou que a caza a facían homes”, explica a bióloga Carmen Manzano Basabe. Con todo, no rexistro fósil non hai probas paira pensar que só homes cazaban e mulleres recollían.
“Lembro algunha vez o enterramento do cazador máis antigo atopado. Foi descuberto en Ándelos peruanos. Enterrados ósos fósiles de fai 9.000 anos, xunto a ferramentas de caza de grandes animais. E, aínda que ninguén o esperaba, demostraron que era una muller nova. É dicir, o cazador máis antigo descuberto en América é a muller. Á vista diso, revisáronse os estudos realizados até entón e constatouse que entre o 30% e o 50% dos cazadores do rexistro fósil eran mulleres”.
O estudo suxeriu que, nas primeiras sociedades cazadores-recolectores, as mozas novas tamén cazaban até ser nais e mesmo máis tarde, grazas ao coidado aloparental dos nenos do grupo. O grupo coidaba aos nenos e dábaselles o peito colectivamente. O feito de que as principais tecnoloxías de caza da época fosen lanceadoras contribuíu a que case calquera membro do equipo puidese participar na caza: mulleres, homes e mesmo nenos e nenas novas. As conclusións do rexistro fósil eran evidentes, pero non foron poucos os científicos que se mostraron convencidos diso.
Os investigadores creen que as tecnoloxías de caza que se crearon posteriormente trouxeron a especialización dos homes na caza. Por exemplo, arcos e frechas. Por tanto, a evolución cultural deu lugar a que non existise un límite inicial.
“A única limitación que terían as mulleres era a imposibilidade de levar a cabo acciones que requirían moita forza. Todos os demais límites que lles pomos só prexudican e impídennos comprender a evolución”, engade Manzano.
Por tanto, non estamos a entender a evolución humana. Non podemos entendelo mentres non limpemos a mirada. É máis, mentres non ven as mulleres e as súas achegas.
Achegas de mulleres invisibles
“A tecnoloxía cinexética si foi moi destacada, pero outros elementos fundamentais paira a evolución das nosas especies non se puxeron de manifesto no relato oficial da evolución humana. De feito, foron craves factores que nos diferencian doutras especies como o parto, a lactación prolongada, o coidado prolongado dos nenos e a transmisión cultural do coñecemento”, subliñou Manzano.
Pero a ciencia non as tivo en conta. No relato da evolución humana han quedado ocultos os mesmos que se consideran actividades secundarias na actual sociedade patriarcal. Dous son as razóns principais: por unha banda, a mirada parcial e chea de prexuízos dos científicos, que despreza a achega das mulleres en xeral, e por outro, que estas actividades non deixan rexistros fósiles. Até que punto foron claves na evolución humana?
Parto e lactación
Un trazo característico dos homínidos é o bipedismo. Pero ao empezar a camiñar ergueito, a pelvis humana tivo que recolocarse: o cambio de postura fixo que a canle do parto estreitásese e deixase de ser correcto. Desde entón, a diferenza dos chimpancés, os recentemente nados humanos teñen que facer un xiro no parto e nacen mirando cara atrás en lugar de cara á nai. Isto complica o nacemento. Aínda que os nacementos dos chimpancés son fáciles e totalmente autónomos, as mulleres necesitarán a axuda dos seus compañeiros no parto. Deste xeito, o bipedismo converteu ao parto nunha acción social, á vez que un proceso complexo e clave paira o seguimento do grupo. Proponse que a obstetricia sería a primeira profesión do home, creada xunto co bipedismo, ao comezo da evolución humana.
É máis, desde que se apertou a canle do parto, o cerebro dos recentemente nados humanos só podía representar o 28% do volume do adulto. Isto, a diferenza do resto dos homínidos, levou ao cerebro humano a desenvolverse despois de nacer, prolongando a infancia até os sete anos. Así, durante o desenvolvemento do cerebro humano, a lactación e os coidados prolongados convertéronse en fundamentais. Cada muller tiña ao redor de sete partos e cada neno tomará o peito durante tres ou catro anos. É de supor una gran presenza na vida do grupo. Pero o relato oficial ha deixado de lado. Nos debuxos de Homo non aparecen as mulleres que dan a luz nin os nenos que toman o peito. Os homes son os máis abundantes e os que prevalecen.
A ilustradora científica Veiga Asensio Ferreiro é crítica con estes debuxos: “É habitual que en primeiro plano aparezan homes, de forma activa, usando ferramentas e armas, e detrás, mulleres, facendo actividades secundarias ou simplemente estando”.
“Recordo o que María Anxos Querol Fernández concluíu ao analizar a exposición de Atapuerca”, afirma Manzano. “Nas principais escenas aparecían 20 homes e 3 mulleres soas. Os homes aparecían nas seguintes actividades: caza, tallado de pedras, afiado de bastóns, espiando a entrada á cova, enterrando mortos, raspando peles e recollendo bayas das árbores. As mulleres, con todo, en repouso, comendo ou, como moito, coidando do seu bebé”.
“A ilustración científica ha feito invisible á muller”, afirma Asensio. “Preguntando aos nenos ponse de manifesto que, ao non ver ás mulleres nas imaxes, creen que naquela época só había homes. Desde a publicación da primeira representación científica dun ser prehistórico en 1873 até a actualidade, predominan as imaxes masculinas. Isto fainos pensar que os machos son o motor da evolución e os únicos protagonistas da Prehistoria. Pero, por que non mostrar os dous sexos e a súa colaboración nas ilustracións paira facerlles comprender que ambas foron claves na supervivencia da especie?”
Transmisión cultural
“Doutra banda, debemos entender que a evolución da nosa liñaxe non foi un proceso puramente biolóxico, senón biocultural”, afirma Manzano. “É dicir, eu creo que non podemos falar da evolución humana desde a bioloxía. Desde o punto de vista biolóxico non somos máis que uns estraños monos africanos. E cales son as nosas rarezas entre os monos? Pois que somos un bipedismo e un animal absolutamente vinculado a unha cultura. É dicir, que utilizaban a cultura paira adaptarse aos cambios do medio ambiente. Esta nova especialización cultural foi fundamental paira o éxito da nosa especie, xa que supuxo importantes cambios no modo de funcionar en equipo: o equipo comezou a coidar de forma cooperativa e a aprendizaxe social adquiriu forza. Con estes novos recursos culturais, os seres humanos expandíronse por todo o mundo. Crearon lume, tecnoloxías e crenzas compartidas”. Por tanto, é posible que o coidado e a transmisión cultural dos nenos sexan claves na evolución humana. Iso tampouco tivo sitio na versión oficial.
.jpg){kind=spacer}
“Doutra banda, parece que no noso éxito evolutivo foi importante, ao mesmo tempo, que as mulleres deixen de ser fértiles. É dicir, a menopausa temperá. Aumentou a posibilidade de axudar ás súas fillas, de coidar mellor aos seus fillos e de sobrevivir. E con todo, esta etapa da vida chegou até os nosos días totalmente estigmatizada. Apenas aparecen mulleres no clima e na vellez, e creo que no relato da evolución hai que dar importancia a todas as etapas humanas”, reflexionou Asensio.
Empoderar ás mulleres paira cambiar
Una das razóns da mirada parcial é que até hai pouco a maioría dos investigadores foron homes e deixaron fose a mirada das mulleres. Por exemplo, a maioría dos que estudan a evolución humana en covas de contextos kársticos son homes. A geóloga Arantza Aranburu Artano deu algunhas claves importantes: “Temos que ser conscientes do que necesitamos as mulleres paira poder investigar. Temos que empoderarnos na espeleología, paira abrir camiños en covas, paira facer de guía, paira rapelar… Como imos interpretar a evolución humana doutra maneira, nós aínda temos esas limitacións mentais? A cultura ten tanta carga en nós que nos custa moitísimo cambiar a mirada”.
Novas preguntas
Agora, dada a importancia que ten a revisión do relato científico, que preguntas debe revisar a investigación da evolución humana?
“A verdade é que hai moitos prexuízos no relato da evolución humana, non só no xénero. Tamén hai indicios de racismo e de visión colonialista”, reflexionou Gómez. “Paira evitalo é imprescindible que todos teñamos conciencia e colaboremos máis coas ciencias da humanidade. Non podemos traballar só”.
Manzanos criticou tamén o finalismo que reflicte a influencia da relixión e a evolución: “Do chimpancé ao home non houbo cadeas. Ambos temos o mesmo pioneiro común fai 6-8 millóns de anos, e a evolución dos homínidos non foi una liña de progresión, senón un arbusto. A relixión contaxiounos” e as cadeas son confusas”.
Gai honi buruzko eduki gehiago
Elhuyarrek garatutako teknologia
