Gonzalo Martín Guzman, 40 anos inmerso no mundo dos polímeros

1989/12/01 Irazabalbeitia, Inaki - kimikaria eta zientzia-dibulgatzaileaElhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Biografiak

Coñecín a Gonzalo Martín Guzmán no ano 1975, cando, sendo mozo, comecei a estudar na Facultade de Química de San Sebastián, recentemente nada coa intención de licenciarse en Química. Era comisario decano da facultade e profesor simultaneamente de Química Xeral.

Era una persoa destacada, das que non xera inferencia. Podes estar ao seu favor ou en contra. É un home capaz de crear o maior odio e o máis fervente achicarrado.

Paira sacar adiante a Facultade de Químicas de San Sebastián necesitábase una persoa como ela e ela utilizou todas as forzas paira facelo. Si na actualidade a Facultade de Química de San Sebastián é una realidade próspera e plural, foi a “culpa” deste simpático e eficaz home, e por iso Euskal Herria e a cultura vasca teñen una gran débeda con ela.

Coa escusa de ser nomeado profesor Emérito, achegámonos a el paira coñecer a súa vida.

Elhuyar: Vostede naceu en Madrid en 1924 e cursou alí os seus estudos. Que lembra daquela época?

Gonzalo Martín Guzmán: Terminei o bacharelato no instituto Cisneros despois da guerra civil e logo empecei a licenciarme na Facultade de Químicas da Cidade Universitaria. Ao mesmo tempo fun profesor da academia Marin Amat. Alí preparei eu a entrada á universidade e como tiven o Premio Especial, o director propúxome ser profesor. Naquela época era de gran prestixio a academia Marin Amat. Terminei a miña licenciatura en 1946.

E.- Que especialidades había naquela época?

PS- Entón as especialidades eran clásicas: orgánica, analítica e inorgánica. Non había bioquímica. Nós na licenciatura non estudamos bioquímica. A Facultade de Químicas de Madrid tiña un gran prestixio e había bos profesores, pero o seu currículo era moi clásico.

Eu dirixíronme cara á química orgánica. O catedrático de química orgánica de entón púxome a traballar nunha complicada síntese de compostos heterocíclicos. Pero no verán, traballando só no laboratorio, produciuse una gran explosión e sufrín un gran shock. Por tanto, solicito un cambio no tema de investigación. Entón, a sección de plásticos do padroado Juan da Cerva era de abrir e pasei alí. Fixen una tese sobre siliconas, a primeira realizada en España. Terminei a tese en 1950 e pasei a ser colaborador do instituto, concretamente no departamento de Plásticos e Cauchos.

E.- Seguiu a Birmingham.

GMG.- Grazas a una bolsa concedida polo padroado Juan da Cierva funme a Inglaterra, concretamente ao departamento de Química Física da universidade de Birmingham. Dirixido por Sir Harry Melville, era un laboratorio de primeiro nivel no campo dos plásticos. Tiña una infraestrutura enorme. Ademais de contar con moitos investigadores e grandes profesores, dispuña dunha infraestrutura de laboratorio e servizo óptima. Non o vin en ningún outro lugar: talleres mecánicos de precisión, talleres mecánicos de precisión media, talleres de electrónica, madeira e vidro. Coa axuda destes talleres, a sección de química física de polímeros deseñou e construíu un espectrómetro de dispersión lumínica (lixeiro scattering). Este espectrómetro foi producido comercialmente por unha casa inglesa e utilizado durante varios anos como modelo estándar na investigación de solucións poliméricas.

O seu sistema era moi adecuado. Traballadores especializados e artesáns non abandonaban a universidade porque pagaban ben. Xurdía a tradición. Por tanto, creábanse xeracións de traballadores, electricistas e mecánicos con coñecementos de instrumentación científica, e se vostede dáballes una idea, podían entendelos e fabricalos.

E.- Cal é o tema da súa tese en Birmingham?

GMG.- Estudei a ramificación das macromoléculas mediante radioisótopos. Neste traballo obtivéronse por primeira vez constantes cinéticas das transferencias de cadeas de radicais polimerizantes. Obtivéronse valores cuantitativos das constantes de velocidade. O traballo foi moi importante.

E.- En 1954 regresou a Madrid e acudiu ao padroado Juan da Cerva. Tivo problemas.

GMG.- Tiven moitos problemas porque a época era adecuada. Naquela época, o control dos centros do padroado tíñano persoas pouco ou máis vinculadas ao réxime. A fonte dos problemas era a miña actitude cara á investigación. Eu quería facer una investigación e non quería outro traballo. Con todo, o obxectivo do padroado era apoiar á industria, pero do mesmo xeito que hoxe, a industria non sabía que quería e o traballo limitábase ás sesións de control e ensaio. Eu non quería iso. Así que eu impulsei que parte do padroado dedicásese á investigación sobre polímeros. Eu só nesa loita e de aí xurdían os problemas. Traballei sempre só e nunca tiven orzamento. En escalafón fun bastante arriba, pero sempre tiña problemas.

E.- Cal foi a súa liña de investigación concreta naquela época?

GMG.- Traballamos moitas cousas. Traballamos na cinética da polimerización, sobre todo en monómeros vinílicos e acrílicos. Desenvolvéronse novas e moi concretas técnicas paira medir o peso molecular dos polímeros. A xente cre que os pesos moleculares non teñen importancia, pero o peso molecular dos polímeros superiores é moi serio e delicado. No padroado deseñamos un osmómetro paira medir pesos moleculares. Tamén falamos de polimerización iónica, un tema moi de moda naquela época.

E.- A continuación fuches a EEUU. Que lle dicimos daquela experiencia?

GMG.- A través da Fundación Fullbright déronme un visiting professorship. En 1962 traballei en investigación e á vez en docencia na Universidade Nôtre-Dáme (Indiana). Estudei como asociar os carbohidratos aos polímeros sintéticos. En EEUU era entón un tema de moda. De feito, existía una gran cantidade de residuos agrícolas e estábase estudando o seu aproveitamento.

Despois fun a Philadelphia ao profesor Price, convidado por el. Price foi un dos pioneiros no mundo dos polímeros en EEUU. Traballei cun grupo de bioquímicos macromoleculares en Philadelphia, que necesitaban a visión dun químico macromolecular paira afrontar os problemas que tiñan. Os laboratorios eran estudos do cancro xerado nos animais. Investigabamos que pasaba nos ácidos nucleicos cancerígenos. Cando volvín a España en 1964 quixo seguir niso, pero foi imposible polas condicións laborais que había no Instituto de Plásticos.

E.- Vin de América e volveu ao Instituto de Plástico e Caucho, o antigo Padroado Juan da Cierva, pero pronto foi a Barcelona catedrático de termodinámica...

GMG.- Vindo de EEUU seguín traballando en Madrid como antes. A finais de 1967 sentíame moi incómodo. Levaba vinte anos no instituto e seguía loitando. O director do instituto retirouse e substituíuse por un amigo seu. Vin que non tiña ningún inmigrante e que a situación podía empeorar. Entón apareceron as oposicións de catedrático paira as Escolas de Enxeñeiros. Presenteino e conseguín praza.

Cando fun a Barcelona, nas escolas de enxeñeiros non se facía investigación. Por tanto, a miña idea era dar clases na escola e estudar na rama de Barcelona do instituto. Non me deixaron e paseino moi mal, quero dicir economicamente grave. E é que entón os catedráticos das escolas de enxeñeiros non tiñan dedicación exclusiva (porque a maioría tiñan outro traballo fóra da escola nalgún estudo) e o meu salario era moi escaso. Menos mal que cambiei a lei e conseguín dedicación exclusiva.

Estiven na escola de Terrassa cunha idea fixa. Os enxeñeiros non son normalmente investigadores, son profesionais, e o meu obxectivo era demostrar que os enxeñeiros tamén poden realizar una investigación básica e abundante. Durante os anos que fixen en Terrassa e nas escolas de enxeñeiros de Barcelona, puxen a moitos enxeñeiros no camiño da investigación. Foi entón cando empezaron os primeiros doutores verdadeiros, os da tese, e non os doutores que até entón obtiveran prestixio profesional. Non foi tarefa fácil cambiar a mentalidade dos enxeñeiros... Un ano dixen a Conferencia de Introdución paira o novo curso en Barcelona e comenteime que os enxeñeiros teñen que facer investigación e xurdiu un escándalo.

E.- Donostia despois...

GMG.- Si, en 1975 xurdiu o proxecto da Facultade de Petroquímica de San Sebastián e propuxéronme ser decano comisario da nova facultade. Eu encantoume a idea. Por unha banda, a miña muller Arantxa é donostiarra e por outro, o meu destino foi afrontar novos retos. E isto era un verdadeiro reto. No Estado non había facultades similares. Había que empezar por cero. Cando vin a San Sebastián, dous dos impulsores máis entusiastas da nova facultade, Juan María Araluze, presidente da Deputación, e Felipe Lucena, Director Xeral da Universidade, morreron. Todo me resultou moi duro, pero por fin conseguímolo e vendo o froito de 14 anos despois estou moi contento.

Naquela época dependiamos da universidade de Valladolid e estabamos lonxe e como eramos pequenos non nos facían caso. Posteriormente creouse a Universidade do País Vasco, en tres campus. Nomeáronme vicerreitor e Martín Mateo abandonouno. A época foi moi turbulenta. Tivemos todo tipo de problemas. Viviamos na miseria económica. Imaxínache que agora a universidade ten un orzamento de 13 mil millóns e entón só 200 millóns.

E.- Volvendo á investigación e á creación da Facultade de Química de San Sebastián, creo que o teu traballo foi enorme. Creo que en gran medida debémosche a ti ser o centro máis frutífero desde o punto de vista da investigación da Universidade do País Vasco en dez anos desde cero.

GMG.- Agradezo sinceramente o que dixeches. Eu puxen todo o que fixen o esforzo e ademais sempre que foi necesario pechei os ollos e fun cara adiante. Vin estudar e fixémolo desde o primeiro día. En 1979 foron lidas as primeiras teses polos doutores Iruin e Zamora. En 1976 viño Ramón Mestres como catedrático de química orgánica e impulsou a investigación. Era entón un profesor moi novo. Mestres e eu eramos os únicos veteranos.

O espírito das universidades medievais, a pequena comunidade de mestres e discípulos, foi una realidade durante anos. Percibíase en todo o que faciamos: na coherencia dos alumnos, na colaboración, na alegría das festas que faciamos. Algo moi bonito, aínda que sexa moi pobre.

E.- Deixarei neste punto as preguntas que eu pensaba facer. Queres engadir algo?

GMG.- Si, a verdade. Desde o principio vin una evolución moi complexa; institucións moi diferentes, 8 anos nas escolas de enxeñeiros, 15 facultades, 20 anos nun centro de investigación. Ademais traballei na administración profesional: Fun decano da Asociación de Químicos de Madrid e presidente da Asociación Nacional de Químicos de Madrid. Coñecín o problema da ciencia desde moitos aspectos nos últimos 40 anos.

Avanzouse nestes anos, pero o avance produciuse en novembro e non se conduciu. Hai que ter coidado. Paira iso, os políticos deben entender que é ciencia e tecnoloxía. O progreso non se basea unicamente na tecnoloxía. Se non facemos una ciencia que nunca poderá difundirse, esa ciencia viranos de fóra e ademais teremos que comprar tecnoloxías. Na actualidade, a tecnoloxía máis avanzada está baseada na ciencia de alta calidade. Por tanto, a universidade debe ser considerada como una institución que pode entrar no mundo das tecnoloxías. E paira iso hai que dotarlle de infraestruturas e posibilidades.

Non hai infraestrutura nin servizo paira realizar a investigación. Por exemplo, podemos conseguir una suma de diñeiro paira comprar equipamento de alta calidade, pero non hai persoal especializado que manipule o equipo. A tecnoloxía actual é complexa e non se pode pensar que o investigador teña un profundo coñecemento de todas as ferramentas que necesita. Eu chámoo infraestrutura de mantemento e servizos. Requírese persoal especializado. Agora non teño nada que aprender o manexo da máquina de raios X e mañá da dispersión de luz láser.

Aquí temos 14 anos. No departamento non temos secretarios, non hai talleres de vidro, nin mecánicos, nin electrónicos... Mentres isto non estea, os investigadores universitarios non poderán dar todo o que teñan dentro.

* – * – *

Gonzalo Martín Guzmán contounos máis cousas. Non podemos transcribir todos aquí. Martin Guzmán é un personaxe difícil, discutible, co que moitas veces non coincidiremos, pero que uno dos impulsores da investigación que agora se realiza no noso País foi o mesmo. Estas liñas sirvan paira agradecer o que este gran investigador fixo por Euskal Herria.