"Hizkuntza da hor dagoen tresna bat, eta nire kezka da hori zelan erabili"

Bai... Asisko laguna dut, eta nik editore-lana egin dut liburu honetan, gutxi gorabehera. Nondik norakoak hari luzea dauka, azalduko dizut. Etxepare, Aldudeko medikua egiten ari nintzela, dokumentuetan, Jean Etxeparek bere irakasle izandakoa, Arnaut Abadia, aipatzen zuen behin eta berriro. Beti, onerako: irakasle ezin hobea, gogorra, "usaian garratz"... horrelako gauzak esaten ditu. Bestetik, esaten du "idazle trebea" zela, eta antologia bat zuela argitaratzeko prest, Abadiaren idatziekin.

Abadiak, astero, hainbat urtez, ateratzen zuen zutabe bat laborarientzat. Eta honek [Etxeparek] dio eredugarria zela. Baina hori ez zen argitaratu.

Eta ni, orduan Etxepare egiten ari nintzela, geratu nintzen: "hemen zer dago?". Ez Villasantek Historia de la Literatura Vasca -n ez inork ez du Arnaut Abadia hori aipatzen. Zergatik? Zutabe horiek aldizkari batean argitaratu zirelako, Eskualduna aldizkarian, eta hor lurperatuta gelditu ziren, Eskualduna aldizkaria luzaroan ez baita eskuragarri egon.

Eta halako txiripa batez, Josu Landak, beste lagun batek, Armiarmakoak, aipatu zidan hori digitalizatua zutela. Pasatu zidan orain jada sarean dagoena. Eta ni egon nintzen 2-3 urte gauero Abadia irakurtzen. Irakurri nizkion zutabe guztiak, eta horietatik 50 bat zutabe, animaliei buruzkoak, aukeratu, eta pentsatu nuen neuk ere antologia bat egitea. Eta denak animaliak zirenez, bada, Zoo ilogikoa.

Ez nuen nahi halako edizio kritiko, filologiko, historiko, gris, aspergarri bat egin. Horri eman nahi nion beste distira, alaitasun, beste zabalkunde bat. Eta pentsatu nuen nola egin erakargarri. Bada, irudi batzuekin. Orduan Asiskorekin mintzatu nintzen, eta hura oso prest agertu zen. Gero liburuari sarrera bat egin nion, Abadia aurkezteko eta bere sasoian kokatzeko. Eta edizioa, berriz, Pamielak egin du; oso edizio polita, nire ustez.

Ez dakit irakurriko den, baina, tira! Izan ere, asmoa, hor, zein da? Ez bakarrik Abadia pertsona bezala ezagutaraztea; hor, zutabe horietan, badago estilo bat, eginda dagoena. Hori erakutsi behar da. XIX. mendean badugu klasiko bat, erakusten duena nola egiten ziren gauzak, erraz, publiko, ez dut esango analfabetoa, baina bai oso iletratu batentzat, eta testu konplikazio bakoak, baina grazia handikoak. Adibidez, zer esaten duen apoari buruz, edo satorrari buruz, edo enarei buruz, bai gauekoak, saguzarrak, bai egunekoak... oso polita da. Nire gusturako, txundigarria.

Pena, oso artikulu deslotuak direla. Horregatik da "zoo ilogikoa". Nik faltan aurkitzen ditut hainbat espezie. Esate baterako, zergatik ez du sartu azeria, edo azkonarra, edo barea... Hau da, baserritarrentzat, laborarientzat, sasoi batean oso hurbilekoak zirenak ez daude. Bestalde, ez dut argitzerik izan zer iturri bibliografikotara jo zuen. Izan ere, gauza asko bereak dira, baina beste batzuk ikusten da beste nonbait irakurritakoak direla.

Hortik kritikak etor daitezke, filologoen aldetik, alegia. Hasiera-hasierako asmoa zen jatorrizko testuak transkribatzea gaur egungo grafiarekin. Baina horretan nenbilela, Armiarmakoek eskegi egin zituzten amaraunean testu horiek. Orduan jada ez zeukan zentzurik han klik batean jatorrizkoa ikusteko aukera izan, eta neurean "ch" agertzen zen lekuan nik "x" bat jartzea. Hori baino makillaje sakonagoa behar zuela uste nuen. Orduan, aditz laguntzaile guztiak batuan jartzea erabaki nuen, irakurketa errazteko. Batez ere hori egin dut, ukitu barik "laborarier" eta halakoak. "Laborarier" horrela utzi dut, "laborariei" jarri beharrean. Beraz, badaude ohiko euskara batutik aldentzen diren forma batzuk, baina euskara batua direnak.

Ez, ez, hori gustuko kontu bat izan da. Ni ez naiz jokozale. Orain argitaratu egin da, eta duela gutxi, Deiaren Ortzadar gehigarrian, salduena zela irakurri nuen. Ez nuen sinetsi, baina bueno. [2012ko martxoaren 3ko Ortzadar gehigarriaren liburu salduenen zerrendaburu agertzen da, Fikziozko lanen atalean].

Arg. © ARGAZKI PRESS/Marisol Ramirez

Ez dira fikziozkoak, eta, alde horretatik, ez dago sorkuntza-lana, baina badago dokumentazio-lana, eta historikoak baino gehiago, pertsonaia jakin batzuen kontestualizazioak dira. Pertsonaien giroa azaltzeko errekreazioa dago, errekreazio dokumentatua. Eta biografiak dira, baina aitzakia dira fenomeno biologikoak-eta azaltzeko.

Nik aukeratu... ez dakit zenbateraino aukeratu ditudan nik, edo , batzuek esaten duten pedantekeria hori bezala, ni aukeratu nauten haiek. Baina, neurri batean, hala da. Esate baterako, abiatuta historikoki, lehenengoa izan zen Folinena [ Folin markesa: marraskiloak eta euskaldunak uharte galduan ]. Eta hor egon zen karanbola moduko bat. Nik Folin markesa ezagutzen nuen nire ikerketengatik. Hainbat lan zituen iparraldeko barraskiloen inguruan, eta nik lan haiek ezagutzen nituen. Eta baneukan asmoa aurkezteko pertsonaia hori, artikulu batekin edo.

Urte haietan justu, Jon Juaristik atera zuen El linaje de Aitor , eta han irakurri nuen aipu bat Arana Goiriri buruzkoa, esanaz euskaldunon jatorria Atlantidan ikusten zuela. Baina hori zen erokeria bat, Espainiarekiko loturak ukatzearren.

Baina handik hamabost egunera edo, Folinen beste gauza batzuk irakurtzen ari nintzen, eta, noski, sasoi berekoa zen, eta hark ere, ikusten zituen barraskilo haietan oinarrituta, hara non esaten zuen "barraskilo hauek frogatzen digute egia izan daitekeela euskaldunok Atlantidatik etorriak garela". Esan nuen "ez da posible!". Eta hor banituen hainbat hari elkar lotuak, nire ustez zein baino zein interesgarriagoak, eta horri esker egin nintzen Asiskoren lagun, besteak beste.

Liburu hori prestatzen ari nintzela, sasoi hari buruzko gauzak irakurtzen, egin nuen topo Armand Davidekin, ordura arte niretzat erabat ezezaguna zena. Eta hasi nintzen gehiago irakurtzen, Auñamendin-eta, Txinara joan zela eta hau eta beste, eta han agertzen da "un oso negro y blanco"... Orduan pentsatu nuen "Panda, ez da egia izango!". Eta bai, Armand David, Ezpeletako kumea, izan zen panda deskribatzen lehena.  

Hari hartatik tiraka, deskubritu nuen tipo bat ikaragarri interesgarria, kriptoeuskaldun bat, bere anaia bertsolaria, berak panda eta Davidia involucrata zuhaitza deskubritu zituen... alegia, primerako naturalista, espioia eta eboluzionista! Harrigarria, garai haietan, Frantzian, apaiz bat eboluzionista izatea, lehen labekadakoa. Eta, horrez gain, niri gogoetatxo bat eragin zidan nazionalismo zientifikoaz eta horrelako gauzez. 

Ordurako, konturatuta nengoen, Gouldi irakurrita eta [Stephen Jay Gould, paleontologoa eta biologoa], ikerketa bezain interesgarria zela ikerketari buruzko ikerketa. Hau da, hautespen naturalari buruz ikertzea izugarri interesgarria izan daitekeela, baina ikustea hautespen naturalaren kontzeptua eta horren atzean dagoen eraiketa teorikoa ikertzea ere bestearen mailakoa da. Zergatik izan zen Darwin denek ezagutzen zutena benetan ikusi egin zuena? Hori da kontua. 

Hortik etorri zen Armand David, pandaren aita.  Eta Armand Davidek eraman ninduen Etxeparerengana. Eta hura esku artean hartu, eta hazi egin zitzaidan. Handik atera zen Etxepare, Aldudeko medikua . Hor badaukagu euskaldun bat, guztiz kosmopolita, mendi-zoko batean sortua, erabat ezezaguna, baina modernoa, eta, ezagun batekin konparatzeko, Pio Barojaren estilokoa nolabait, eta Lotilandiakoa izan arren, erdarara ihes egin ez zuena. 

Kontua da nik aspaldi batean biologia ikasi nuela. Eta esaten da biologoak hiru eratakoak direla: batadunak, botedunak ala botadunak. Hala, espezialitatea beste bat egin nuen, baina nik argi neukan botaduna nintzela, edo, behar bada, bataduna. Zoologia-laborategian sartu nintzen, eta lanean hasi nintzen barraskiloekin. Haiekin egin nuen tesia, eta, espezie berriak ere aurkitu genituen. Nola, guk, XX. mendean, espezie berriak aurkitu, Europan? Hau oraindik ganoraz ikertu gabe zegoelako. Orduan, zorte hori izan dugu; horregatik aurkitu ditugu ezezagunak ziren espezie horiek.

Kepa Altonaga, EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko bulegoan. Horman itsatsita, haren liburuetan azaltzen diren pertsonaia batzuen argazkiak ikus daitezke. Arg. © ARGAZKI PRESS/Marisol Ramirez

Bai; ez nuen nik deskribatu, Wiktorrek-eta egin zuten lan hori, 1990ean, baina aurkitu, bai, nik aurkitu nuen, urtebete lehenago edo. Begira, hau da [bare baten irudia erakutsiz]. Ikusten duzu bizkarrean daukan konkor hori? Maskorraren aztarna da. Horrek egiten du hain berezi. Eta da espezie berria, Papilloderma genero berria, Papillodermidae familia berria.

Kontua da Wiktor hori aditu handi bat dela, eta, jakin zuenean, harrituta geratu zela gizona. Izan ere, izan zen bila joan, eta aurkitu, eta berehala ikusi zion maskortxo hori, eta zeharo hunkituta geratu zen, eta bla, bla, bla, bla.

Lehen baino askoz ere gutxiago. Gutxiago, irakaskuntzaren zama handitu egin delako, familiarena ere bai... Eta guk landa-lan handia daukagunez, behar duzu asteburu osoa Asturiasera joateko, eta abar. Gainera, lehen oso ondo ikusten nuen ezer gabe, baina orain... [betaurrekoak ukitzen ditu]. Begira, lan honengatik eman ziguten Munibe saria [lana eskutan duela], eta hemengo mapa hauetan ikusten dituzun laukitxo hauek denak dira gu izan ginen lekuak. Joanda ere, aurki dezakezu, edo ez. Baina joan gabe, nekez. Eta, orain, ezin naiz joan.

Gauza bera gertatu zait neuzkan ardura eta kargu batzuekin, Udako Euskal Unibertsitatekoa, adibidez. Epea bete ahala, ez dut ardura berririk hartu.

Abadia, Etxepare eta horiek, berriz, gauez loari kendutako orduetan eginak izan dira.

Bai, bai. Nire liburua Etxepare da; besteak ere bai, baina bereziki harro nago Etxeparerenarekin. Eta denetan badago pertsonaiak nor bere lekuan kokatzeko gogoa. Hori ikusi dut Darwin geurean liburuarekin. Hitzaldiak eman ditudanean, konturatu naiz iparraldean, [Piarres] Laffite aipatu, eta jendea aulkian mugitzen hasten dela, barearen antzera; joan hegoaldera, [Joxemiel] Barandiaran aipatu, eta gauza bera. Noski; izan ere, gure bi patriarka handi horiek antieboluzionistak ziren, guri gustatu ala ez. Eta hori esan egin behar da. Zergatik ez dute lehenago esan? Nik esan behar al dut hori? Bada, horrelako gauzak ere esan egin beharko direla uste dut nik. Beraz, nire liburuetan badago pertsonaien alde guztiak erakusteko asmoa.

Hizkuntza baino gehiago, nire kezka estiloa da. Hizkuntza da hor dagoen tresna bat, eta nire kezka da hori zelan erabili, zelan egokitu, maila, gunea, gaia... Kontua da liburu batzuk ez direla edonork irakurtzeko, gaia dela eta. Nik, orduan, nahi izaten dut hizkuntza egokitu gaira. Hori, gaztelaniaz adibidez, atoan ikusten duzu horrelako liburu bat zer maila dotorean, aberastuan, dagoen idatzita. Euskaraz testu guztiak dira berdinak. Berdin da kirola edo zein den gaia; horrelako euskara plano bat daukagu denean. Nik hor beste zerbait egin nahi izan dut. Eta lehen, Abadiaz hitz egin dudanean, aipatu dut: hor badago eredu bat.

Armand David ere aipatu dut. Hark frantsesez idatzi zuen, eta frantsesez bazuen eredu bat, oso aberatsa. Euskaraz nola egingo zuen? Ez dakigu, baina ez zuen halako eredu aberatsik izango, hori seguru. Guk ere orain ez dugu askorik, baina ornitologian, adibidez, baditugu Abadiaren zenbait testu, Martin Itziarrenak eta Biktoriano Iraolarenak. Txoriei buruz ez da askoz gehiago idatzi Euskal Herrian. Zuk orain idatzi behar baduzu, zer egingo duzu, zerotik hasi, edo gutxienez ikusi nola idatzi zituzten haiek?

Bai, badaukat proiektu bat esku artean; baina ezin dizut kontatu. Top secret [txantxetan]. Bestela zapaldu egingo didate eta. Ez, baina ez dut informaziorik zabaldu nahi. Hori bai, polemikoa izango da.