Hizkuntzen mapa birtualak

Bitxia da hizkuntza. Nola idazkera hala ahoskera aldetik, zerri eta zorri hitzak oso dira antzekoak, eta zerri eta basurde hitzak, berriz, zeharo desberdinak. Animalien artean, baina, zerriak askoz hurbilago daude basurdeetatik zorrietatik baino. Azken finean, hizkuntza bateko hitzen eta haien esanahien arteko lotura arbitrarioa da, eta zerri, zorri eta basurde kontzeptuen arteko erlazioak gure buruan baino ez dira bizi.

Googlen bilaketa bat egitean edo Sirirekin hitz egitean, ordea, guk hain barneratuta daukagun hori zailtasun handi bihurtzen da makinentzat. Eta, mendian edo errepidean galtzean egiten dugun bezalaxe, makinek ere mapak erabiltzen dituzte hizkuntzen labirintoan aurrera egiteko. Embedding esaten zaie mapa horiei, eta, haien bidez, pentsaezinak ziruditen lurretan barneratu da hizkuntzaren prozesamendua. Goazen gu ere, pausoz pauso, bidaia hori egitera.

Hirien mapetatik hitzen mapetara

Hizkuntzaren lurraldean barneratu aurretik, geldi gaitezen une batez gure mapa arruntei erreparatzeko. Funtsean, ezagutzen ditugun mapak lurralde baten errepresentazio grafikoak dira, kasuan kasu hiri bakoitzari puntu bat esleitzen diotenak, adibidez. Mapek zentzua izan dezaten, noski, puntu horiek ez daude edozein modutara sakabanatuta, baizik eta errealitatean ditugun distantziak errespetatzen ditu mapako kokapenak. Horrela, mapa batean, Paris hurbilago agertuko zaigu Bruselatik Moskutik baino, errealitatean ere Frantziako hiriburua gertuago baitago Belgikakotik Errusiakotik baino.

Hizpide ditugun hizkuntzen mapak ez dira oso ezberdinak. Hiriak azaldu beharrean, puntu bakoitzak hitz bat adierazten du, eta haien arteko distantziak hitzen arteko antzekotasun semantikoaren araberakoak dira. Horrenbestez, halako mapa batean, zerri hitzari dagokion puntua hurbilago egongo da basurderi dagokionetik zorriri dagokionetik baino, zerri eta basurde hitzen arteko antzekotasun semantikoa handiagoa baita zerri eta zorri hitzen artekoa baino.

2. irudia. Embeddingen ikasketa, zenbaketa bidez. Testu luze bat hartuta, hitz-konbinazio bakoitza batera zenbat esalditan agertzen den kontatzen da taula batean. Errenkada bakoitzeko zenbaki-zerrendak dagokion hitzaren koordenatuak ematen ditu. Praktikan, hitzen maiztasuna egokitzeko eta dimentsionalitatea murrizteko teknikekin findu ohi da oinarrizko hurbilpen hori.

Dena ez da hain erraza ordea: hizkuntzaren konplexutasuna behar bezala harrapatzeko, motz geratzen dira paperaren 2 dimentsioak, eta mapa hauek 300 dimentsio inguru izan ohi dituzte normalean. Baina ez zaitzatela beldurtu zenbaki handiek! Lerro zuzenaren dimentsio bakarretik karratuaren bi dimentsioetara jauzi bat dagoen bezala, eta karratuaren bi dimentsioetatik kuboaren hiru dimentsioetara beste jauzi bat, imajina dezakezu badagoela antzeko jauzi bat kuboaren hiru dimentsioetatik teseraktoaren lau dimentsioetara, eta horrela jarrai genezake aipatutako 300 dimentsioetara iritsi arte.

Baina nola eraiki 300 dimentsioko mapa bat hiru dimentsiotan bizi bagara? Lasai, ez gara sorginkeriatan hasiko eta! Errealitatean, mapa horiek ez baitira fisikoak, ordenagailuen memorian bizi diren objektu matematikoak baizik. Izan ere, mapa guztiak zenbakien bidez errepresenta daitezke. Horretarako, erreferentzia-sistema bat adostu ohi da, eta puntu bakoitza ardatz ezberdinekiko duen posizioaren arabera adierazi. Hala, ekuatorearekiko eta Greenwich meridianoarekiko distantzia angeluarraren arabera, Parisen koordenatuak (48.86, 2.35) direla diogu, Bruselarenak (50.85, 4.35) eta Moskurenak (55.75, 37.62). Koordenatu horiek erabiliz, aukera dugu, besteak beste, hirien arteko distantziak matematikoki kalkulatzeko. Hizkuntzen mapekin ere antzera egiten da, baina, 2 dimentsio beharrean 300 dituztenez, 300 zenbaki behar dira puntu bakoitza deskribatzeko. Bada, hitz bat errepresentatzen duen zenbaki-segida horietako bakoitza da, hain justu ere, embedding esaten duguna.

Testua oinarri, eta makinak kartografo

Mapak egitea lan neketsua da, inolaz ere. Kartografoek askotariko argazki, neurketa eta estatistikak bildu eta aztertu ohi dituzte, eta datu horiekin bat datozen errepresentazio grafikoak taxutu. Hizkuntzak deskribatzeko ere gizakiak egin izan ditu antzeko saiakerak: hortxe ditugu, besteak beste, hain arruntak zaizkigun hiztegiak. Baina hizpide ditugun mapak ez dira eskuz eginak. Testu luzeak aztertuz makinek eurek sortzen dituzte automatikoki, eta errezeta sinple bezain eraginkorra da.

2. irudian erakutsi bezala, demagun taula erraldoi bat eraikitzen dugula hizkuntza bateko hitz guztiekin. Hitz bakoitzarentzat errenkada eta zutabe bana izango dugu, eta, hala, gelaxka bakoitza hitz-bikote bati egokituko zaio. Taula betetzeko, testu luze bat hartuko dugu, eta hitz-bikote bakoitza batera zenbat esalditan ageri den kontatuko. Et voilà, hortxe dugu gure mapa! Hitz bakoitzeko, dagokion errenkadako zenbaki-zerrenda hartuko dugu, eta horiexek izango dira hitzaren koordenatuak.

Gezurra badirudi ere, hurbilpen sinple horrek nahiko mapa zentzudunak sortzen ditu. Izan ere, semantikako hipotesi distribuzionalaren arabera [8, 7], antzeko hitzek antzeko agerkidetza-patroiak izan ohi dituzte, eta, horrenbestez, aurreko prozedurak antzeko koordenatuak esleituko dizkie. Gure hasierako adibiderako ere, basurde nahiz zerri hitzak sarritan agertuko dira ezkur hitzarekin batera, eta gutxitan azkura hitzaren alboan; eta zorri hitzarekin alderantziz gertatuko da. Horrenbestez, zerri eta basurdek antzeko koordenatuak izango dituzte, eta elkarrengandik hurbil geratuko dira mapan. Zorriren koordenatuak, berriz, nahiko ezberdinak izango dira, eta, ondorioz, haietatik urrunago egongo da.

3. irudia. Analogien ebazpena. Hitz maskulino batetik abiatu, eta, gizon-emakume ibilbidea eginda, haren baliokide femeninora iristen da.

Baina bada zerbait errezeta honetan falta dena. Izan ere, arestian aipaturiko 300 dimentsioek asko baziruditen ere, prozedura honek dozenaka mila dimentsioko mapak sortuko lituzke, hizkuntzak hitz adina zenbakiz osatuko baitira bertako koordenatuak. Nola murriztu, bada, dimentsio-kopurua? Erantzuna ez zaigu oso arrotza: gure mapa arruntek ere bi dimentsio izan ohi dituzte, nahiz eta errealitatean hiru dimentsioko mundu bat adierazi. Hain zuzen ere, mapak sortzean, kanpoan utzi ohi da altueraren dimentsioa, ez baita batere esanguratsua hirien arteko distantziak kalkulatzerako garaian. Hizkuntzen mapekin ere antzeko zerbait egiten da: hainbat teknika matematiko erabiliz, aldakortasun handieneko ardatzak (esanguratsuenak direnak) identifikatzen dira, eta gainerako dimentsioak mapatik kanpo uzten. Maiztasunaren efektua zuzentzeko moldaketa batzuk gorabehera, horixe da, hain justu ere, embeddingak ikasteko zenbaketa-tekniken atzean dagoen oinarrizko ideia [3]; kontuan izan ikasketa automatikoan oinarritutako teknikek [11, 4] modu inplizituan egiten dutela prozedura bera [10].

Mapekin jolasean

Hain sinpleak izanagatik, hasiera batean dirudien baino sekretu gehiago ezkutatzen dituzte gure mapa arruntek. Horretarako pentsatu izan ez badira ere, munduko edozein txokotan zer tenperatura egin ohi duen estimatzeko ere balio dute, adibidez. Izan ere, muturreko latitudeetan aurkitzen diren puntuak, poloetatik hurbilen daudenak alegia, hotzagoak izan ohi dira, eta ekuatoretik gertuago daudenak, berriz, beroagoak. Bada, latitudearen ardatza tenperaturarekin lotzen den modura, hizkuntzen mapetan ere antzeko ardatzak identifika daitezke hitzen polaritatea (positibotasun- eta negatibotasun-maila) eta bestelako ezaugarri batzuekin lotzen direnak [12]. Haiei esker, indar handia hartu dute azken aldian iritzien azterketa automatikoa egiteko aplikazioek.

Baina, embeddingak hain ezagun egin dituena analogien ebazpena izan da [11]. Ideia ezin liteke sinpleagoa izan: Paristik Bruselara joateko, 222 km egin behar dira iparraldera eta 144 km ekialdera; era berean, hizkuntzaren mapako ardatz bakoitzean ere distantzia jakin bat beharko da gizon hitzetik hasita emakume hitzera iristeko, adibidez. Bada, errege hitzetik hasi eta pauso berberak ematen baditugu, erregin hitzera iritsiko gara! Izan ere, ikasitako ibilbideak gizon-emakume erlazioa kodetzen du, eta edozein hitz maskulinotatik abiatuta haren baliokide femeninora eramaten du horrenbestez. Horren antzera, analogia baliokideak egin daitezke herrialde-hiriburu, singular-plural, orainaldi-lehenaldi eta halako erlazioentzat.

Dena ez da hain polita, ordea: informatikari hitzetik hasita gizon-emakume ibilbide bera jarraituko bagenu, adibidez, etxekoandre hitzera iritsiko ginateke [5]. Bestela esanda, maparen arabera, informatika gizonen kontua da, eta etxeko lanak emakumeenak dira. Zer ikusi, hura ikasi: embeddingak gizakiek idatzitako testuetan oinarritzen direnez, gure gizartean errotutako joera diskriminatzaile berberak islatzen dituzte. Hain zuzen ere, hainbat adituren arabera, halako jokabide bidegabeei aurre egitea izango da adimen artifizialaren etorkizuneko erronketako bat.

4. irudia. Embeddingen mapaketa. Ezberdin orientatutako Euskal Herriko bi mapa —bata euskarazkoa eta bestea erdarazkoa— elkarren gainean jartzen dira erreferentziazko hiri-bikoteak (Bilbo-Bilbao, Baiona-Bayona, Gasteiz-Vitoria) elkarrengana hurbilduz. Behin hori eginda, itzulpen-bikote berriak erauz daitezke gainjarritako mapan elkarren ondoan geratu diren puntuei erreparatuz (adibidez, Iruñearen ordaina Pamplona dela ondoriozta daiteke, dagozkien puntuak elkarren ondoan geratu direla ikusita). Hizkuntzen mapekin ere oinarrizko printzipio hori baliatzen da hitz arrunten itzulpenak induzitzeko.

Arazoak arazo, hizkuntza bakarrarekin halako trikimailuak egin badaitezke, hainbat hizkuntzatako mapak uztartuz are gauza harrigarriagoak lortu dira. 4. irudian ageri denez, euskarazko eta gaztelaniazko mapa bana gainjarriz Euskal Herriko hiriburuen erdal ordainak erauz daitezkeen bezala, embeddingekin ere oinarrizko printzipio bera baliatzen da hitz arrunten itzulpenak induzitzeko [1, 6]. Bide horretatik, gizakien inolako gidaritzarik gabe ikasteko gai diren itzultzaile automatikoak garatu dira berriki [2, 9], hainbat hizkuntzatan idatzitako testu luzeak irakurri eta, bestelako laguntzarik gabe, haien arteko itzulpenak egiteko gai direnak.

Helmuga berriak

Gure bidaia bukaerara heltzear bada ere, embeddingek zabaldutako bideak amaigabea dirudi. Ikasketa-teknikak hobetu eta aplikazio berriak garatzearekin batera, hitzen mapetan oinarrituz esaldi edo testu luzeagoei heltzeko saiakerek hartu dute indarra azkenaldian. Bide horrek noraino eramango gaituen, baina, ez da inongo mapetan ageri, eta, helmuga berriak izanik zeruertzean, etorkizuna ezin zitekeen zirraragarriagoa izan.

Erreferentziak

CAF-Elhuyar sarietara aurkeztutako lana.