Imprenta no País Vasco
1995/11/01 Aurkerenea, Joseba Iturria: Elhuyar aldizkaria
Como se adoita dicir, VIN. No século XV apareceron en Europa, procedentes de China, os primeiros libros impresos realizados con ferros de madeira. Até o século XX o novo sistema de ferros de reprodución de libros non tivo gran repercusión entre os europeos. 1441 Maguntzia
A partir dese momento, as impresoras proliferaron por toda Europa: Pedro Schoeffer, S. Subiaco, Adolf Rusch, Nicolás Jensen, Guillermo Caxton, etc. A primeira imprenta americana abriuse en México en 1533.
En canto a Euskal Herria, a imprenta foi moi temperá, xa que en 1492 abriuse a primeira imprenta en Pamplona. Como sabemos, Euskal Herria sempre foi una encrucillada cultural, polo que nunca foi allea aos movementos culturais e sociais que se deron en Europa. Desde os seus inicios, a imprenta conseguiu una gran acollida no noso país e desde entón até os nosos días, temos moitísimas imprentas, imprimindo libros e estendendo os bens culturais do mundo a todos os recunchos da nosa xeografía.
Imprenta Brokarie e Pamplona
Trinta e seis anos despois da invención da imprenta, concretamente en 1492, o impresor Arnaldo Guillermo Brokarie instalou en Euskal Herria a imprenta ou imprenta que foi a primeira en toda a península, na capital navarra, entón reino libre, en Pamplona. Ese mesmo ano publicou o primeiro libro impreso por Brokariak en Euskal Herria, escrito polo tutelar Joan Frantzisko Tornamira sobre medicamento.
Brokarie foi un dos mellores impresores do seu tempo. Non sabemos moito do seu lugar de orixe; algúns din que era o berce das imprentas de Maguntzia, pero outros afirman que era de Alcalá en España. En calquera caso, os símbolos gráficos utilizados nos seus libros indícannos, sen dúbida, que se estudou na Escola Alemá.
Brokarie estableceuse en Pamplona en 1492, onde casou con María Zozaia e tiveron tres fillos. Nesta imprenta de Pamplona, antes de 1500 publicáronse moitos incunables, entre eles o “S. Bonaventurae doctoris eximi dioeta salutis”.
Cando estalou a guerra civil entre agramonteses e beamonteses, Brokariak decidiu fuxir de Pamplona e trasladou a súa imprenta a Logroño. Desde entón e ata que a morte chegou en 1523, os libros de Brokaris publicáronse fóra de Euskal Herria.
Os impresores Miguel Egia e Adrian Anvers
Como ben dicía Muñagorri nos seus famosos versos o pasado século, “a guerra non trae ben” e a desafortunada guerra creada en Navarra entre os banderizos provocou, entre outros moitos danos, a fuxida de Brokarie e a desaparición da imprenta de Pamplona no reino de Navarra. En 1546 o lizarra Miguel Egia (axudante e cuñado de Brokarie) reabriu en Pamplona a segunda imprenta de Euskal Herria. O primeiro libro que publicou Egia foi o “Vocabularium ecclesiasticum” de Rodríguez Fernández, e desde entón só publicou outros dous libros.
Adrián Anvers substituíu a Egia na imprenta de Pamplona e a ela débense todos os libros publicados nesas datas, aproximadamente trinta. Baixo as súas ordes imprimíronse os folletos legais das Cortes celebrados en 1561 en Sangüesa e 1565 en Tudela. En 1583 aprendeu con Anvers e o veciño de Pamplona, Pedro Borgaña, comprou a imprenta do seu predecesor, publicando varios libros baixo a autorización do Consello Real de Navarra. A pesar de que hoxe en día non coñecemos o porqué, o propio Consello de Reyes prohibiu a Borgoña seguir imprimindo libros o 23 de agosto do mesmo ano.
Impresión de libros en eúscaro
Anteriormente xa publicara algúns fragmentos, versos, frases ou frases en libros impresos en latín ou en romance (en Pamplona son testemuñas dese verso publicado nun libro en castelán pola viúva do impresor Matías Marés en 1609), pero sen dúbida o primeiro libro impreso en eúscaro é o “Linguae Primitconvasum Iae” de Bernart Etxepare (1545). Como ben nos di o propio autor nun verso do capítulo chamado “Contrapas”:
“Estade oraidano sen imprimir en peza, de todo
o
mundo que andaba de ti”.
Pero o libro de Etxepare non se imprimiu en Euskal Herria, senón na próxima imprenta de Bordeus. Os libros do pastor protestante Joanes Leizarraga, vengador de Etxepare, tamén foron impresos fóra de Euskal Herria: Rochelan de Francia. XVIII. A maioría dos libros en eúscaro publicados no século XX tamén viron a luz en imprentas externas. A inmensa maioría deles na imprenta de Bordeus, como os escritores da Escola de Sara, os de Arnaut Oihenarte e Silvain Pouvreau nunha imprenta parisiense, o libro de Bernardo Gazteluzar no de Pau e o de Ortla famosa “Onsa hilceko bidia” de Ían Tortas.
O libro de misa bilingüe “Tratado de como se ha de oyr misa”, escrito polo navarro Juan Beriain en 1621, foi impreso na imprenta de Pamplona e o seu segundo libro “Doutrina Christiana”. En 1656 publicouse na imprenta de Bilbao o libro bilingüe “Exposición breve da Doutrina Cristiá” de Martín Otsoa Kapanaga, e en 1684 na de Baiona o libro “Imitation de Jesu Christo” de Aita Aranbillaga.
Desde entón a maioría dos libros en eúscaro viron a luz nas imprentas de Euskal Herria, XVIII. No século XX as imprentas de San Sebastián, Bayona, Bergara, Pamplona, Tolosa e Bilbao foron as máis utilizadas. En calquera caso, gran parte dos libros en eúscaro seguiron imprimíndose en imprentas exteriores en Bordeus, Pabe, Tolosa de Aquitania, Madrid, Salamanca e París.
Outras imprentas do País Vasco
En 1577, Matías Marés, estudante en Salamanca, inaugurou a primeira imprenta de Bizkaia, onde permaneceu até 1587. O seu primeiro libro, titulado “De Nobilidad” do portugués Jerónimo Osorio, estaba escrito en latín. Pouco despois imprimiu outro libro sobre a vida dos santos. En 1592 dirixiuse a Navarra, onde foi impresora de Pamplona e logo de Irache. Morreu cara a 1609, pero a súa viúva seguiu imprimindo, publicando un libro con varios versos en eúscaro o mesmo ano da morte do seu marido.
En 1585 Pedro Borgoña, que tiña prohibido imprimir en Navarra en Gipuzkoa, publicou un humilde devocionario. En 1572 abriuse una imprenta en Tudela e baixo as ordes do impresor Porralis. No Mosteiro da Oliva de 1647 dispuñan da súa propia imprenta, no Mosteiro de Fitero paira 1606 e no de Irache paira 1608 (no mesmo ano publicouse o libro titulado “Arte de ben vivir e guía dos camiños do ceo” de Aita Antonio Alvarado).
A partir de entón as imprentas estendéronse por todo o País Vasco, instalando en moitos pobos pequenos as súas imprentas e publicando a miúdo libros de gran calidade. Este desenvolvemento expansivo foi acompañado de importantes avances no tipográfico. En 1642 inaugurouse a primeira imprenta de Iparralde en Baiona e en 1672 en San Sebastián, baixo a dirección de Martín Huarte, nesta última e entre 1672 e 1700 publicáronse uns catorce libros. Segundo un escrito presentado por Huarte á Deputación Foral de Gipuzkoa, os materiais que necesitou paira a súa imprenta foron traídos da cidade de Anveres, eixo e corazón da impresión nesa época.
Anos máis tarde abriuse a imprenta de Herriberri, onde se publicaron as obras do famoso Pai Francisco Garai. Sabemos que paira 1715 en Biana coñecíase ben a tipografía, xa que ese ano, baixo a dirección de Francisco de Pikarte, imprimiuse o primeiro tomo de “Os Anais do Reyno de Navarra” de Aita Aleson.
Álava foi sen dúbida o máis tardío neste extenso proceso de imprenta, as primeiras imprentas XVIII. Até o século XIX non viu luz, ata que en 1722 abriuse o primeiro de Vitoria. Desde entón os nomes dos impresores multiplicáronse enormemente, pasando os novos nomes xunto aos antigos: Brokarie, Egia, Anvers, Plantin, Didot, Pikart, Ibarra, Rivadeneyra, Baroja... e tamén as imprentas, abrindo á cultura todos os camiños de Euskal Herria e difundindo libros impresos cara a calquera parte do noso país.
Hoxe en día, cando a impresión dun libro parécenos o máis fácil e corrente do mundo, paréceme moi apropiado que a mirada e a memoria volvan cara aos nosos humildes principios, quizá porque non podo esquecer que o triunfo do futuro baséase na humildade do pasado.
Gai honi buruzko eduki gehiago
Elhuyarrek garatutako teknologia
