Jeanne Baret, a primeira botánica que deu a volta ao mundo

2022/03/01 Etxebeste Aduriz, Egoitz - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Historia
• Berdintasuna
• Biografiak
• Botanika

Fixeron ben o aspecto de non coñecer. Paira non sospeitar, embarcaron en senllos portos. Commerçon pedira que necesitase un axudante paira a expedición e contou que lle recomendaron a Jeanne Baret, una moza botánica, que ía embarcar no próximo porto. Así comezaron, a principios de 1767, a primeira expedición francesa que viraría ao mundo, conducida por Louis Antoine de Bouganville.

Un naturalista é recibido por primeira vez nunha expedición que viaxaba a dar a volta ao mundo: Philibert Commerçon, nomeado dous anos antes “médico naturalista do rei”. E levou como axudante á moza Jeanne Baret. Entre ambos constituirían a maior colección naturalista xamais realizada: plantas, sobre todo, pero tamén insectos, cunchas, etc.

Xunto a Commerçon e Baret, o astrónomo Pierre-Antoine Véron e o cartógrafo Charles Routier de Romainville formaron o grupo de expedición. Na viaxe Véron conseguiu medir por primeira vez con precisión o Pacífico. Aproveitando unha eclipse solar, conseguiu calcular a lonxitude en Nova Irlanda (Papua Nova Guinea) e, como anteriormente fora calculado no estreito de Magallaes, puido medir a anchura do Pacífico.

Ao chegar a Río de Janeiro, Commerçon e Baret empezaron a facer botánica. Alí descubriron o descubrimento máis coñecido da expedición: o bugainbile, que, tomando o nome do capitán da expedición, estenderíase aos xardíns e casas de todo o mundo. Alí recolleuse a mostra. A pesar de que se recolleu en nome de Commerçon, é moi probable que Baret atopáseo, xa que a perna foi ferida, bastante impedida no Commerçon.

E así foi durante toda a expedición. No Commerçon había una mala saúde e, sobre todo, os traballos de recollida quedarían en mans de Baret. Camiñaron por Montevideo, Malvinas, Patagonia, selva, montaña e chaira. Estaban fascinados polo entusiasmo de Baret.

Cando saíu o vento favorable, cruzaron o estreito de Magallanes e partiron polo Pacífico. En abril de 1768 atoparon a Tahiti, un descoñecido paira os franceses. No relato da viaxe, Bougainville recibiu una anécdota: “Máis nada que Baret puxese os pés en terra, os homes tahitianos rodeárona gritando “É muller!”.

Ao parecer, algúns tiñan certa reticencia. “Había tempo no que Baret era una muller rumorosa”, escribiu Bougainville. “As sospeitas xurdiron dos seus restos, dos seus bosquexos, dos seus inanimadas fazulas e de non cambiar nunca de roupa ante os demais e non cometer ningunha acción”.

“Pero quen pensaba que Baret podía ser una muller incansable, xa que era un experto botánico que acudía a todos os paseos polas nevadas e xeadas montañas do Estreito de Magallanes e transportaba guarnicións, armas e herbarios en difíciles paseos, con tanta enerxía e forza, que o naturalista lle chamaba ‘o seu zamabere’?”

Tras o ocorrido en Tahití, Baret confesou ao capitán que era muller e díxolle que o mestre Commerçon enganara como todos, vestido de home. De feito, estaba prohibida legalmente a entrada de mulleres nos barcos e había sancións paira os que o permitían. Por iso é polo que parecesen descoñecer.

Pero Commerçon coñecíao ben. Ao morrer a súa muller, a toma como criada. Naceu en Burgundia, nunha familia moi pobre. Ninguén sabe como aprendeu a ler e a escribir. É posible que a propia Commerçon mostrouna. E con el aprendería a botánica. Cando lle propuxeron a Commerçon participar na expedición, tiña claro que quería a Baret con el. E elaboraron o plan.

Cando o capitán Bougainville descubriu, non tomou posesión a aquela muller que traballou tan duro e refinado. Só tiña boas palabras paira el e deixoulle traballar como un home. Con todo, cando chegaron a Mauricio, en 1768, quedaron alí Baret e Commerçon.

Seguiron traballando. Alí descubriron, por exemplo, as hortensias e exploraron tamén a Reunión e Madagascar. “Madagascar!”, escribiu Commerçon ao astrónomo Jérôme Lalande en 1771. “Podo dicir aos naturalistas que a súa terra promexa é Madagascar. Alí parece que a natureza se retirou a un santuario privado, pódense atopar as formas máis curiosas e marabillosas en cada paso…”

Commerçon seguiu con problemas de saúde e morreu en 1773 en Mauricio. Entre as observacións que deixou, a planta baixa propúxose pór Baretia a un xénero. Non foi así, xa que paira cando se coñeceu esa nota ese xénero tiña outro nome. Pola contra, as 119 plantas levan o nome de Commerçon.

Baret abriu un bar en Mauricio, onde permaneceu un par de anos máis. Despois volveu a París. Foi a primeira muller que deu a volta ao mundo, que sabemos.

Traía máis de trinta caixas; unhas 5.000 especies de agrupadas, en todo o mundo. Delas, 3.000 eran novas especies. Moitos están agora no Museo de Historia Natural de París.

En 1785 o rei recoñeceulle o traballo realizado: “Jeanne Baret, grazas a un disfrace, deu a volta ao mundo nun dos barcos conducidos polo señor Bougainville. Acompañou ao médico e botánico Commerçon e compartiu os seus traballos e riscos co sabio. O seu comportamento foi modélico e así o di o señor Bougainville... O seu señor, amablemente, concedeulle una pensión de 200 libras ao ano”.