Klonazioaren auzia biologiaren ikuspegitik

“Dolly” jaio da

Esperimentu hauek zientifikoki oso esanguratsuak dira eta horrela onartzen dute genetikan eta garapenaren biologian aditu direnek. Hala ere, aipatzen genuen zalaparta ez da gutxi batzuen zirrara akademiko-zientifikoa; baizik eta jende arruntarengan, gai horietan jantzia ez den edonorengan, sortu den harridura, amets edo ikara ere bai. Eta ez bioteknologiaren arloan landare eta abereekin egin daitezkeen manipulazioengatik. Ardura, gizakiarengan zuzenean izan dezakeen eraginak sortzen du. Ardiekin hori lortu bada, gizakiaren klonazioa (teknikoki behintzat eta nahiz eta epe motzera ez izan) eskueran egongo litzateke.

Klonazioaren gaia beraz, arazo publiko bihurtu da eta beste aditu batzuen eskuetan ere jarri behar da. Batez ere bi galdera-mota planteatzen dira:

• Etikoa al da gizakiak klonatzen saiatzea?
• Legala izan beharko al luke hemendik aurrera?

Azken finean, guztioi planteatzen zaigun galderaren aurrean gaudela ematen du:

• Bidezkoa al da gizakia klonatzea? (Edota oro har izaki bizidunak klonatzea?)

Badirudi ordea, galdera honi ematen zaizkion erantzunak ikusirik, inori interesatzen ez zaion oinarrizko beste galdera bat ez dela behar bezala gainditu:

• Bideragarria al da gizakia klonatzea?

Hau da, zein klonazio-motari buruz ari gara? Eztabaidatzen ari den klonazioa Dolly “sortzeko” erabili den teknikaren modukoa al da? Behin eta berriro aipatzen ditugun klonak Dolly eta bere kideen parekoak al dira? Eta horrela balitz, ba al dauka kontzeptu horrek jendearengan sortu den klonazio mitikoarekin zerikusirik? Benetan esan nahi al du pertsonen kopia berdin-berdinak egiteko aukera gauzatzen hasi dela?

Ez al da ba komeni eztabaida funtsezkoetan sartu aurretik zertaz hitz egiten ari garen ondo zehaztu dugun ala ez ziurtatzea? Litekeena da hain ikusgarriak ez diren injinerutza genetikoaren beste teknika eta praktika asko ere, funtsean eta dagoeneko erabiltzen direlako, askoz ere kezkagarriagoak eta gizartean eztabaidatu beharrekoak suertatzea. Tamalgarria litzateke, beraz, bigarren hau nahita edo nahigabe aurrenekoarekin estaltzea (edo nahastea).

Gaiaren mamia

Gaur egun, biologia ororen ikerketarako arlo garrantzitsuenetako bat garapena da. Batez ere, hornidura genetikoa eta zelularen beste tresneria guztien arteko harremanaren xehetasunak aztertzea. Bioteknologiaren eremuan zer esanik ez! Mota ezberdineko manipulazio genetiko askoren arrakasta osoa garapenaren prozesuei buruzko ezjakintasunak oztopatzen baitu. Hala ere, gehienetan, klonazioari buruz komunikabideetan hitz egiten denean ez da garapen multizelularraren arazoa aipatzen. Hain zuzen ere, garapenaren arazoak saihesteko izan genezakeen tresna ia magikoa bilakatzen da klonazioa; organismo baten kopia berdina egiteko bidea alegia. Bide zuzen-zuzena noski. Eta hortxe dago koxka.

Klonak, klonatzea

“Klon.- (iz. biol.) Indibiduo edo zelula bakar batetik, ugalketa asexualez sortutako ondorengoen multzoa. Ugalketa-motarengatik genetikoki identikoak dira.” (E.H.E.).

Harrigarria badirudi ere, biologian klon hitzaren eta kontzeptuaren erabilera gehienak guztiz arruntak edo oihartzun gabeak dira. Organismo zelulabakarrengan eta beste mikroorganismoengan naturalki gertatzen den zerbait da. Organismo zelulanitzarengan zelula bakar batetik datorren zelula azpimultzoari ere deitu diezaioke klon.

Landareen erreinuan ez da normalean berez gertatzen baina ia betidanik egin ahal izan da manipulazio artifizialaren bidez, kimuak edo adaskak erabiliz. Laborantzarako (industrialerako, esaterako) sortutako barietateak ere (artoarenak adibidez) klonikoak izan daitezke (guztiz homozigotikoak diren lineak elkarrekin ugaltzen dituztenean).

Oro har laborategietan egiten diren zelula-kultibo gehienetan nolabaiteko klonazioa egin izan da aspaldidanik. Duela gutxiagokoak dira, ordea, bioteknologiaren arloan asmatutako beste teknikak. Adibidez, azido nukleikoaren (DNAren) zatiak edo sekuentziak klonatzen direla esaten da bektoreengan (plasmidoengan) sartzen dituztenean eta zelula hartzailearekin batera kopiatzen direnean. Teknika hau injinerutza genetikoan oso garrantzitsua izanik ere, ez da iritzi publikoaren arreta gehien erakarri duena izan.

Pribilegio hori izan duena beste erabilpen bat izan da; nukleoen transferentziaz egindako klonazioa. Esperimentu hauek ere ez dira gaur goizekoak, dagoeneko 60.eko hamarkadan abiatu baitziren. John Gurdon enbriologo ingelesak apoekin egindako esperimentu-saila burutu zuen orduan. Obuluei nukleoa kendu eta beste zelula batzuen nukleoak jartzen zizkieten. Hasieran apo-enbrioi berrien zelula batzuen nukleoekin saiatu zen eta, gehienetan, apaburu eta apo heldu normalak garatzea lortu zituen. Gero apaburuen sabeleko zelulak eta azaleko zelula helduak ere erabili zituen. Hainbat emaitza arrakastatsu izan zuen (1. irudia) baina askoz kasu gutxiagoetan.

Hala ere, zelula helduetatik garatutako apoak antzu ziren. Oraindik guztiz argitu gabe dago zergatik, baina adituek uste dutenez, nukleoaren informazio genetikoan omen dagoen aldaketagatik izan behar du. Bestalde, anfibioekin lortutako emaitza hauek ezin izan ziren animalia ugaztunengan errepikatu, sakon aztertu dituzten arratoiekin izandako porrotak erakusten duenez. Kasu honetan ere, gehienen iritzian, zergatia ustezko aldaketa genetiko horiengan datza, itzulezinak izan daitezkenak ugaztunen enbrioian berehala gertatzen omen direlako (Wolpert, 1991).

Hain zuzen, batez ere arazo hau ikertzeko egin zituzten Edinburgh-eko taldekoek beren ikerketak: garapenean zehar informazio genetikoaren aldaketen itzulezintasuna eta izaera aztertzeko. Eta arazo honen testuinguruan ulertu behar da, beraz, izan duten arrakastaren garrantzia. Gainera duela urte gutxi horrelako emaitzak lortzea oraindik ezinezkoa zela pentsatzen zen.

“Nature” aldizkarian argitaratutako emaitzak

Roslin Institutuko taldeak lehendik ere eginak zituen ugaztunen klonaziorako esperimentuak (Campbell et al., 1996). Hain zuzen ere, nukleoen transferentziaz organismo kloniko bideragarriak, ardiak, lortzeko esperimentuak ziren. Horretarako enbrioizko zelula batetik eratorritako lerro zelular batenak ziren zelulak (artean guztiahaldunak) erabili zituzten. Zelula horiek nukleorik gabeko obuluekin fusionatuz enbrioiak osatu egin zituzten eta ardiengan ezarri zituzten azkeneraino gara zitezen (2. irudia). Horrela bost arkume bizirik erditzea lortu zituzten.

Ondorengo urratsak ikerketa-lerro horretan logikoa zirudien. Zelula garatuagoak (hau da, bereiztuagoak eta, beraz, guztiahaldunak ez direnak) erabiltzea. Horretarako, lehenbizi, ardi batzuen ehun ezberdinetatik zelula batzuk atera zituzten. Hain zuzen ere, zelula hauen jatorria hirukoitza zen: Poll-Dorset endako ardi baten 9 eguneko enbrio batetik, Black Welsh endako ardi baten 26 eguneko feto batetik eta Finn Dorset endako 6 urteko ardi baten ugatz-guruinetik. Aurreneko esperimentuentzat garatutako teknika bat erabiliz (3. irudia) zelularen hazkunde-zikloko egoera jakin batean geldiarazitako zelulen kultiboa prestatu zuten.

Gero, Scottish Blackface endako beste ardi batzuen obuluei nukleoak kendu zizkieten. Ondoren zelula emaileak eta nukleorik gabeko obuluak fusionatu eta aktibatu egin zituzten taupada elektrikoen bidez. Azkenik, enbrioiak beste ardi hartzaile batzuengana (Scottish Blackface endakoak ziren hauek ere) transferitu zituzten eta azkeneraino garatzen utzi zieten. Horrela zortzi arkume bizirik jaio ziren (bat berehala hil bazen ere).

Batez ere 6LL3 zenbakiko arkumea esperimentu haien buru bihurtu zen; huraxe baitzen 6 urteko ardiaren ugatz-zelula batetik garatutakoa. Ehun heldu batetik eratorritako zelulatik garatzen zen lehenengo ugaztuna zen. Berau da “Dolly” bataiatu zutena eta egunkari eta telebista guztietan ikusi ahal izan genuen bildots baldartxoa.

Ardi-multzo ezberdinen arteko zelula-dantza konplexu honek emaitza zehatz bat izan zuen, komunikabide gehienen arabera behintzat: jaiotako arkumeak zelula emailearen kopiak izatea (eta ez erditu zituzten ardi amatzakoenak edo obuluak eskaini zituzten amaordeenak). Horri buruz esan behar den lehenengo gauza hau da: kopia esanda oso gutxitan gehitzen zela ezinbestekoa den izenondoa: genetikoa.

Zientzialarientzat ordea, garrantzi handiko emaitza zehatza beste bat dela esan daiteke, eta hori da aipatzea merezi duen bigarren ñabardura. Azaldu dugunez, zientzialarientzat helburua (lehena behintzat) garapenean zehar bereizketa zelularraren ondorioz informazio genetikoarekin zer gertatzen den ikertzea zen. Protagonistek honakoa zioten:

“Garapeneko fase jakin batean dagoen nukleoa nukleorik gabe dagoen ernaltzeke obulura transferitzeak, fase horretarainoko bereizketa zelularrak aldaketa genetiko itzulezinak dituen edo ez ikertzeko aukera ematen du. (...) Arkumea zelula heldu baten ondorio izateak, zelula hori bereizteak garapen osorako behar den material genetikoaren aldaketa itzulezinik ez dakarrela baieztatzen du.” (Wilmut et al., 1997, 810. h.).

Emaitza honen arabera, informazio genetiko osoa hor dago beti, baina sor eta, kasu honetan behintzat, nukleoa eta zitoplasma egoera egokian prestatuz gero, organismo osoa sor daiteke hasieratik. Nukleoko genen adierazpena berriz programatzeko zitoplasmak duen ahalmena frogatzen du, nukleoa guztiahaltasun-egoerara itzultzen duelarik.

Garapena eta genetika

Askotan esaten denez, bizitzaren mirari handienetako bat garapen multizelularrean datza, hau da, nola gerta daiteke zelula bakar batetik, zatiketaz eta bereizketaz, organismo konplexua osatzea? Hau da, hasierako zelula gutxi horiek ez dira zatitu bakarrik egiten, baizik eta ezberdindu egiten dira, funtzio biologiko ezberdinak bete ahala.

Zatiketa eta bereizketa zelularreko prozesu horiek guztiak burutu arren, organismo baten zelula guztiek ia informazio genetiko berdina eta osoa daramate beren nukleoetan. Hau da, nukleoan, geneak daramatzaten kromosoma guztien multzo bikoitza dute bizitza osoan. Bestalde, garapenaren prozesua geneek gobernatzen dute nolabait, baina ez beraiek bakarrik. Informazio genetiko gehiena zelularen nukleoan dago eta zelularen zitoplasmaren laguntzarekin adierazi egiten da. Zitoplasman ere badago material genetikoa eta amaren herentzia deitzen den efektua gertatzen da, garapenaren hastapenean oso garrantzi handikoa dena. Oro har, geneak hor daude baina ez dute gauza handirik egiten aktibatu eta ondorioz aditzera ematen ez badira. Eta aktibazio prozesu hau oso sare konplexuaren emaitza da, bertan beste geneak, zitoplasma eta inguruko zelulak inplikaturik daudelarik. Nukleo eta zitoplasmaren arteko elkarreragina guztiz beharrezkoa da.

Nolanahi ere, garapenari buruz dakigunaren arabera, zelulak bereizi ahala daramaten informazio genetikoak nolabaiteko aldaketa jasaten duela ematen du, ez baita dagoeneko edozein zelula-mota egiteko gai. Enbrioiaren hasierako faseetan (morula, blastula) zatiketaz sortzen diren zelulak guztiahaldunak direla esaten da. Guztiahaltasuna, zelula bakar bati datxekion indibiduo osoaren garapena gobernatzeko behar den programa genetikoa hornitzeko gaitasuna da. Gaitasun hauxe da galtzen dena eta ez geneak. Hau da, gutxinaka-gutxinaka zelula bakoitzak gene batzuk bakarrik (eta ez besteak) adierazteko gai izaten segitzen du. Zentzu honetan, normalean, zelula heldu batetik ezin da organismo osoa garatu, ugalketan parte hartuko duen zelula germinala ez bada, noski.

Aniztasun horren guztiaren barruan sailkapen bikoitz batek lehentasuna du: zelula germinal eta zelula somatikoarenak. Zelula somatikoak organismoaren edozein organo, hezur edo ehun osatzen dutenak dira. Zelula germinalak berriz, zelula sexualak dira, gametoak (obuluak eta espermatozoideak, adibidez), organismoa heldutasunera iristen denean ugalketan parte hartzen duten bakarrak. Horregatik ondorengo organismoari bere hornidura genetikoa ematen diotenak dira.

Gorputzaren beste zelula denek kromosoma-multzo bikoitza daukaten bitartean (diploideak dira) ugalketan parte hartuko duten gametoek kromosomen multzo bakarra dute (haploideak dira). Horrela ernalkuntzaren ondoren obulua eta espermatozoidea bat egitetik sortzen den enbrioiak kromosoma-multzo bikoitza dauka berriro (eta ez laukoitza). Honen ondorio zuzena ugalketa sexualez ugaltzen diren organismoetan seme-alabak elkarrekiko eta beren gurasoak denak genetikoki ezberdinak izatea da. Seme-alaba bakoitzak guraso bakoitzaren hornidura genetikoaren erdia jasotzen du, baina inoiz ez erdi berbera.

Antzekotasuna

Xehetasun eta arazo teknikoak alde batera utzita, klonazioarekin (batez ere nukleoaren transferentziaren bidez egiten denarekin) aldatzen dena horixe da, hain zuzen: normalean ugalketa sexualez sortzen den organismoa zelula diploide bakar batetik sortzea. Horren ondorioz organismo berriaren zelula guztiek nukleo emailearen zelularen material genetiko berbera dute, hau da, genetikoki berdin-berdinak dira. Bada ordua jada genetikoki berdina izateak edo kopia genetikoa izateak zer esan nahi duen galdetzeko. Ohartu beharra dugu, lehen azaldu dugunez, informazio genetiko hori adierazi egin behar dela eta prozesu horretan inguruko beste partaideak ere aintzakotzat hartu behar direla.

Biologian edozein organismoz bi deskribapen-mota bereizten dira: genotipoa eta fenotipoa. Genotipoa organismo baten eraketa genetiko edo hereditarioa da. Fenotipoa organismo batean ageri diren ezaugarrien multzoa da, bere genotipoak eta inguruneak baldintzatutakoa. Fenotipoa, ezaugarri morfologikoek zein jokaerazkoek osatzen dute. Gaur egun dakigunaren arabera, genotipoaren eta fenotipoaren arteko harreman hori askotik askora motakoa da, hau da, genotipo berberarekin fenotipo ezberdinak daude eta fenotipo berdina genotipo ezberdinekin ere izaten da. Beti ingurunearen arabera.

Garapena, maila ezberdinetan faktore askok osatzen duten prozesu konplexua da. Nukleoko genoma horietako faktore bat besterik ez da, oso garrantzitsua eta beharbada beste batzuk baino funtsezkoagoa, jakina, baina inola ere ez bakarra edo ahalguztiduna. Pertsona baten kasuan genomaz gain kontuan hartu beharreko beste faktoreek zerrenda txiki bat osatzen dute. Lehenbizi genomaren baitan gene arteko dinamika bera daukagu, beti berak izango ez diren akats eta konponketa barne. Gero, amaren aldetik datorren herentzia dago, herentzia zitoplasmatikoa, obulu bakoitzean ezberdina izan daitekeena. Ondoren amaren sabelaren ingurua, zeharo aldakorra dena. Azkenik, jaiotakoan ingurune familiarra, soziala eta kulturala, askoz ezberdinagoa izan daitekeena.

Nahiz eta organismoaren genotipoa berdina izan, horrelako edozein faktore ezberdin izanez gero fenotipoa ezberdina izan daiteke. Ezberdintasun hori txikia edo handia izango da, itxuran edo jokaeran, trebetasunean edo azkartasunean, ... baina pertsona baten kopia egiteko asmoz dabilenarentzat zalantza handiegia da. Izan ere, berarentzat ereduan garrantzitsuena izan daiteken ezaugarria auskalo zein faktore-multzoren kontrolpean datzan.

Pertsona baten adimena, zintzotasuna, errukia, anaitasuna, ... eta horrelako beste hamaika ezaugarri kognitibo-emozional edo sozio-kultural nork pentsa dezake benetan geneak kopiatu hutsarekin beste edozein pertsonarengan berdin berreraikiko ditugula? Eta geneak kopiatuz bakarrik burutu ezin bada, nork asmatu behar du ezagutzen ez ditugun edo kontrolatu ezin ditugun beste faktore guztiak kopiatzeko teknika magikoa?

Ondorio gisa

Askok esango dute giza klonazioa ezinezkoa izanda ere, badaezpada ezin dela klonazioari buruzko eztabaida alde batera utzi eta gaurtik aurre egin behar zaiola. Baina zertaz ari garen zehazki ez badakigu, nekez ekidin ahal izango ditugu honek guztiak sor ditzakeen arriskuak. Gainera, ezinezko klonazio hau, ez ote da bioteknologiak berak dakartzagun beste zenbait arazo edo mehatxu batzuk ezkutatzen ibiliko? Beste era batean esanda, akaso gaur egungo gizarteari klonazio fantasmagorikoaren debekua beste manipulazio genetiko partzialagoak onartzearen ordainean eskainiko zaio.

Horregatik, bukatzeko, klon genetikoez arduratzen bagara, ez ote genuke egiten ari garen ingurune kultural “kloniko” honetaz ere besteaz adina arduratu behar?