"Os documentais sobre natureza son telefastos". Artigo de opinión

2003/05/01 Larrinaga Larrazabal, Asier Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Ekologia

Estamos convencidos de que a información é poder e convertemos o dato en clave do coñecemento. Non nos damos conta de que o dato non é suficiente garantía de pensamento ou opinión. Si o dato non se contextualiza, poida que sorpréndanos, asústenos, ou simplemente escandaliza.

Cando se realizan varios documentais, o único fundamento é a emoción do espectador, o sensacionalismo. Ou o ten. Parece que una produción dunha hora de duración está sobradamente xustificada si o espectador sorpréndelles, por exemplo, dicindo que atoparon moléculas orgánicas nos meteoritos.

De feito, o descubrimento é de gran envergadura. A primeira noticia deuna en 1963. Kaplan, geoquímico, caeu en Francia en 1864 tras analizar o meteorito. 3.600 millóns de anos antes caeuse outro meteorito de Marte. Descuberta pola NASA na Antártida na pasada década, as primeiras investigacións achegaron material paira moitos documentais. A NASA detectou hidrocarburos aromáticos policíclicos no meteorito Martético, así como restos que parecen compostos minerais que deixan os restos da actividade de certos microorganismos primitivos da Terra.

Nos documentais coméntase a presenza de moléculas orgánicas no meteorito antártico, con matices e circunstancias, e pregúntase si na escusa deste dato houbo algún que outro vivente en Marte. En busca de respostas, mándannos a explorar o planeta vermello en Mars Global Surveyor e noutras misións emocionantes, pero eliminando algunhas imaxes espectaculares dannos pouco máis. Déixannos coa curiosidade de antes sobre a posible vida de Marte e a vida en xeral.

En 1924 o bioquímico Oparin lanzou una hipótese sobre os procesos prebióticos, indicando que as primeiras moléculas orgánicas formáronse a partir de moléculas inorgánicas simples de carbono e nitróxeno da atmosfera primitiva terrestre. En 1952 Urey e Miller demostraron no laboratorio as reaccións que Oparin describira. Na actualidade, a presenza de aminoácidos e bases nitrogenadas nos meteoritos permitiu comprobar os procesos prebióticos. É dicir, podemos dicir que o primeiro paso paira crear a vida que coñecemos neste planeta azul non foi un acontecemento milagroso ou excepcional, senón o resultado de reaccións químicas normais.

O problema é demasiado denso paira un documental, pero até aí os espectadores farían unha viaxe entretida, xa que a creación da vida é un espectáculo televisivo tan emocionante como a exploración de Marte. Fronte á aventura espacial, ademais, o proceso de acceso ao orgánico desde a materia inorgánica ofrécenos un contexto que nos axuda a comprender a nosa existencia e ciencia.

Divulgación, reflexo da ciencia

A ciencia é saber interrogar. Se facemos preguntas cunha resposta concreta ou inalcanzable, non tenderemos a aumentar o coñecemento persoal e humano. Os científicos necesitan una formación específica paira aprender a interrogar e interpretar datos, pero iso non significa que a ciencia só poida ser entendida por expertos. O obxectivo da divulgación é presentar e explicar os métodos e coñecementos científicos dunha maneira accesible paira todos.

Eu atopei pouca divulgación nos documentais sobre a natureza e moitos pensamentos anticientíficos, moitas veces por boca dos científicos. «Este insecto non ten ningún interese paira o ser humano, pero está aquí e como xestor do planeta temos que velar pola súa supervivencia». O xefe de conservación da illa de Block concluíu así o documental sobre o escaravello carroñero americano.

Está equivocado do lugar que ocupa o ser humano na natureza, e en lugar de axudar aos espectadores a descubrir quen somos e onde estamos, reafirma a visión antropocéntrica do mundo.

O antropocentrismo é concibir ao home como o centro de todo, e mesmo interpretar o mundo desde as vivencias e valores humanos, como o fan nos documentais: o macho de amianto e a femia «fórmanse paira sempre»; a femia de leopardo «acariña o macho con agarimo», una vez emparellados... Despois de atribuír emocións e comportamentos humanos, a sentenza moral é case espontánea: «una cava preciosa é perezosa, nadan lentamente e cerca do fondo». A foca leopardo «presenta un aspecto fino e esvelto que oculta o seu carácter cruel». Aínda recoñecendo que sen licenza literaria o relato da vida salvaxe sería esgotador, non é lícito confundir aos espectadores. Os animais e as plantas non son persoas. Non aman, non morren, non se alegran. Convencidos de que todo isto o sabemos, a visión antropocéntrica entrounos até a medula cerebral. Se non, que significa que os seres vivos compiten por deixar o seu patrimonio génico na próxima xeración? Non será a nosa xanela?

Liña finalista

As vulgarizaciones da teoría da evolución son malas. Ao dicir que os seres vivos tentan deixar os seus xenes na próxima xeración, ninguén pensará que os seres vivos saben que son, pero moitos comprenderán que os seres vivos son razoables. O suficientemente intelixentes como para que a natureza cumpra o que lles poida encomendar. O de Santo Tomás de Aquino ensinou que cada ser humano pode presumir dos mandatos da moral natural, e parece que quedou curto, posto que no imperativo establecéronse dentro de todos os seres vivos. Algunhas persoas descubriron na súa indagación que o sexo non reprodutivo é reprochable, e a natureza chegou a ser o Ararteko. Nos documentais si: «os hipopótamos equipásense paira ser hipopótamos». «A viúva negra abandona a punta do pau no xerme da femia como tapón de apareamiento paira asegurar que a seguinte xeración leva os seus xenes».

Pero a verdade é outra. En realidade, as relacións sexuais prodúcense de forma intuitiva na natureza e só son racionalizadas polo home, como racionaliza a comida ou o soño. A viúva negra non é consciente de que se crearán novos seres vivos tras deixar o seu esperma dentro da súa femia. Dificilmente poderá preocuparse da súa liñaxe.

Á hora de explicar os feitos da natureza, hai que cambiar a forma de falar paira non convencer a ninguén de que as vivencias e os valores humanos son xerais, e moito menos de que se poida atopar na propia xustificación desas vivencias e valores. Desta forma, ademais do antropocentrismo, evitaranse outras claves interpretativas erróneas, en primeiro lugar o finalismo. De feito, o enfoque antropocéntrico e a interpretación finalista son moitas veces o rival e o espertar dunha mesma mentalidade. A quen non ten coñecemento nin razón non se lle pode atribuír ningún obxectivo na súa actividade, pero nos resulta moi cómodo entender os feitos á luz dun obxectivo.

Os documentais céntranse no máis cómodo: aos antepasados dos cetáceos «desapareceron o pelo e as patas traseiras, interiorizaron os órganos sexuais e o corpo converteuse en aerodinámico paira moverse mellor na auga». É absurdo pensar que as estruturas orgánicas cambiaron por si mesmas. Non é menos absurdo pensar que os propios seres vivos modificáronos cun obxectivo. É absurdo, si, e por iso a este tipo de frases paréceme máis que una forma de falar. Son verdades dunha fraude intelectual que vai gañando forza.

Evolución

A teoría da evolución non foi formulada por Darwin. Darwin explicou o mecanismo da evolución: a selección natural. A selección natural é una separación inherente á natureza, pola que só permanecen os caracteres dos individuos con éxito reprodutor. A diferenciación require variantes.

Darwin non soubo como se transmiten os caracteres nin como aparecen as variantes. A falta dunha teoría satisfactoria da herdanza, o lamarckismo respirouse o XIX. A finais do século XX, aínda que os científicos xa o descartaron, tras varios ensaios.

A teoría de Lamarck, fronte á de Darwin, aliñábase coas expectativas humanas: todos os organismos teñen una especie de coraxe interna que lles empuxa a unha maior complexidade dos seus instintos. Cando se producen cambios no medio, o ímpeto interno dá lugar a adaptacións que responden as necesidades do novo medio, aínda que non leven ao organismo a unha maior complexidade. As adaptacións tamén as conservan os descendentes, é dicir, os caracteres obtidos son heredables. A xenética desmentiu totalmente iso, pero a teoría de Lamarck non se apagou. Paira moitos chegou un momento no que a ciencia e outros intereses non puideron unirse no progreso do coñecemento, e parece que no cruzamento preferiron recorrer ao azar da rebelión. Algúns abordaron o creacionismo consolable, pero outros responderon á ciencia coa fraude intelectual mencionado: a teoría da capacidade interna.

Cando existe o empuxe interno, non teñen que negar a evolución. Dinnos que a evolución é una liña recta, mil veces ramificada, pero tenaz que chegar até o ser humano e que chegou até o ser humano. Lamarck non dixo nada semellante e foi un verdadeiro científico. Con todo, estes estafadores están a tratar de vencer á ciencia coas súas propias armas utilizando argumentos pseudomatemáticos: sendo a probabilidade de chegar ao ser humano nunha evolución de centos de miles de anos e centos de miles de pasos inferior a 1/1030, é dicir, sendo insignificante, nunca puidese suceder, se non estivese programado ou corrixido. O argumento é, por suposto, falso, porque non ten sentido falar da probabilidade de que ocorra.

Una vez máis, desgraciadamente, a mellor linguaxe documental é o mellor medio paira o pensamento anticientífico. Os guionistas, lonxe de advertir de fraude, esténdeno aos catro ventos: Os monos Patas «presentan un maior risco de depredadores en superficie e poden ver polo menos a máis distancia os alicerces. Poida que nós mesmos levantámonos polo mesmo motivo». Os fígados «quedan colgados das ramas durante moito tempo, polo que teñen una posición máis recta e vertical que a maioría dos monos. [...] Non sería esta una etapa importante no camiño que finalmente nos levaría a camiñar de pé sobre dous pés?».

Este tipo de ideas son lixo. A maioría dos documentais sobre natureza fannos una interpretación corrupta da natureza e son sensacionalistas. Non nos informan nin educan. Que son os documentais de natureza se non son telefastos?