Nicotina no cerebro

1991/02/01 Stolerman, Ian Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Osasuna

Por que respira a xente o fume das follas secas de tabaco que se está queimando, aínda que os expertos insistan en que é mortal? A resposta pode ser, en certa medida, a inhalación do fume do tabaco, a forma máis rápida coñecida de levar a nicotina até o cerebro. Tal e como descubriron os científicos, a nicotina é tan adictiva como as drogas convencionais e na actualidade está a estudarse a causa desta adicción.

O fume do tabaco é una mestura complexa de miles de compostos, pero a nicotina produce os efectos máis inmediatos sobre o corpo do fumador e á vez a adicción ao cerebro e ao comportamento. Con todo, o cancro de pulmón débese ás sustancias chamadas alcatrán ou alcatrán que se atopan no fume e a outras enfermidades. Por tanto, pódense distinguir os elementos que producen o efecto buscado polos fumadores dos que producen dano físico. Podemos preparar medidas paira minimizar os danos derivados da combustión e así axudar a que a xente deixe de fumar.

Por que creen os científicos actuais que a nicotina é adictiva? A principios da década de 1960, a maioría dos expertos consideraban que fumar era un hábito de base psicolóxica. Pensábase que á xente gustáballe ver aneis de fume, cheirar e saborear fume e conseguir una saturación oral (en sentido psicoanalítico).

A finais da década de 1970, os psicofarmacológicos Steven Goldberg e Roger Spealman da Universidade de Harvard demostraron que as solucións de nicotina pura podían ser recompensadas (o chamado reforzo positivo en psicoloxía do comportamento). Isto quere dicir que a xente pode aprender a coller a nicotina como premio, que pode ser “condicionada” e así seguir buscando nicotina. Os experimentos demostraron que cando os investigadores cambian a cantidade de nicotina do tabaco, o comportamento da xente respecto ao tabaco tamén cambia. Os animais poden detectar rapidamente o efecto subxectivo especial da nicotina e diferenciala dos efectos doutras drogas.

Outros estudos indican que a nicotina é tolerante a certos efectos (non todos) sobre o comportamento. Por exemplo, a dose de nicotina que provocaría o vómito do non fumador non afecta o fumador habitual. As drogas adictivas clásicas como a heroína tamén xeran tolerancia. A tolerancia pode durar até meses despois de que a nicotina deixe de fumar e os que deixaron de fumar corren o risco de retomala. Ademais, outro punto que demostra que a nicotina é adictiva é que ao deixar de fumar os fumadores sufran os síntomas da síndrome de abstinencia.

As probas recollidas paira 1980 eran moi decisivas e poucos investigadores da zona cuestionaban que o tabaco producía adicción. Con todo, os médicos e a xente tiveron dificultades paira aceptar este descubrimento, xa que a heroína tómase como modelo de todas as adiccións. Os heroinómanos tras tomar a droga perciben una “subida” inmediata e cando deixan de tomar senten os síntomas da síndrome de abstinencia. Segundo a xente, os efectos da nicotina son diferentes, polo que non é realmente adictivo. Ademais, os síntomas ou miras de abstinencia do tabaco e os opiáceos son moi diferentes e moito máis suaves no primeiro caso. Con todo, a dependencia das drogas non pode definirse unicamente en función da síndrome de abstinencia. En todas as adiccións (estimulantes, sedantes, alcois ou nicotinas), a característica máis importante é como a droga reforza o comportamento.

É dicir, a xente dáse conta de que tomar drogas crea una situación agradable. Se a capacidade de provocar unha síndrome de abstinencia grave fose o criterio máis importante, a cocaína e a nicotina deberían ser consideradas non adictivas. É a intensidade do efecto potenciador (non a natureza) a que marca a adicción. É importante entender a natureza do efecto de reforzo da nicotina que anima á xente a seguir fumando. Actualmente estanse discutindo varias ideas. Jack Henningfield, do Adiction Research Center de Baltimore (Maryland), demostrou que a nicotina pode provocar una situación de euforia (sensación de benestar sen base real) similar á das drogas máis activas convencionais. Con todo, a intensidade deste efecto non pode ser suficiente paira explicar o grao de reforzo que supón queimar esta droga.

Paira outros científicos, a nicotina pode reforzar outras funcións psicolóxicas que son realmente importantes e útiles paira os fumadores. David Warburton, da Universidade de Reading (Inglaterra), suxire que a nicotina mellora a concentración e a precisión en traballos aburridos que requiren una gran atención durante moito tempo. Algúns datos parecen indicar que a nicotina pode mellorar algunhas características do proceso de aprendizaxe e da linguaxe, así como acelerar a habilidade paira procesar información de forma rápida. Con todo, as observacións realizadas han levado a analizar a posibilidade de utilizar nicotina paira resolver problemas de memoria e estudo en demencias como a enfermidade de Alzheimer.

Segundo Neil Grunberg, investigador da Universidade de Ciencias da Saúde de Bethesda (Maryland), a nicotina reduce o consumo de alimentos ricos en doces e calorías e ao mesmo tempo acelera o metabolismo. Isto pode axudar a que a xente non se engorde. Segundo David Balfour, do Hospital Ninewells de Dunde, o stress pode agravar as síndromes de abstinencia da nicotina e a nicotina provoca cambios adaptativos no cerebro paira combater a stres e a ansiedade. Por exemplo, as hormonas do stress prodúcense nas glándulas suprarrenales e reducen a sensibilidade do cerebro á nicotina. Con esta interacción, a nicotina pode axudar a combater o stress. Con todo, aínda non está claro como os efectos hormonais mencionados afectan á adicción.

Hai outra fonte de reforzo que se discutiu moito: a xente segue fumando paira non padecer síndrome de abstinencia ou milagres. Aínda que os estudos sobre fumadores insistan en que isto é un factor importante (sobre todo nos fumadores empedernidos), a gravidade da síndrome de abstinencia non é máis que una medida paira saber se a xente vai seguir fumando ou non.

Por tanto, os investigadores aínda non entenderon por que a nicotina é un reforzo positivo. Os factores relevantes paira una persoa poden ser irrelevantes paira outra. Con todo, paira crear un comportamento que induza á procura de drogas nos diferentes aspectos do reforzo positivo da nicotina, é necesario que exista un mecanismo común no cerebro e que as investigacións actuais busquen identificar este mecanismo principal.

A capacidade da nicotina paira “premiar” dalgunha maneira ao fumador pode estar no núcleo da dependencia do tabaco, pero pode haber outros procesos. Outro tipo de estudos pode estar baixo a idea de “nicotina = premio”. Crese que a nicotina pode actuar como un “estímulo discriminatorio”. Aínda que devandito estímulo non foi recompensado en si mesmo, a súa presenza actúa como un “efecto” (aprendendo a relación entre ambos os) paira facer un comportamento concreto.

Parar en semáforos é un exemplo típico de como un estímulo deste tipo afecta o comportamento. Os condutores viron a luz vermella e aprenderon a asociar a parada do coche. Pero non todos os estímulos discriminatorios son feitos ambientais. Moitos experimentos pon de manifesto que a nicotina incita á persoa a seguir fumando actuando como “efecto interno”. A sensación que sente o fumador no momento de fumar pode actuar como un efecto interno paira seguir fumando.

Nicotina nociva

Por encima da dose normal dos fumadores, a nicotina tamén ten efectos adversos. Estes efectos adversos poden limitar a cantidade de nicotina que inxeren os fumadores. Seguramente os fumadores empedernidos teñen certa tolerancia aos efectos contrarios, e é posible que moitos fumadores cada vez queimen máis cigarros. Comprender como se converte esta tolerancia pode axudar á xente a reducir a dose de tabaco.

Paira comprender a adicción á nicotina, é necesario saber como a persoa actúa no cerebro paira crear un reforzo positivo tan influente cando fuma, paira actuar como “eficaz” e provocar o efecto contrario. Tamén necesitamos comprender os cambios de adaptación que se producen no cerebro na síndrome de abstinencia da nicotina. Tras o descubrimento no cerebro dos receptores da nicotina, o interese pola dependencia da nicotina disparouse na década pasada. A mediados da década de 1970 utilizábanse drogas nicotínicas paira identificar a adhesión da nicotina aos receptores nas membranas externas ás células cerebrais.

A asociación de calquera droga cos receptores de calquera célula pode provocar cambios bioquímicos dentro da célula, posteriormente implica un conxunto de sucesos na cadea e por último é responsable do efecto da droga no corpo. O problema é que en todos os lugares onde se adhire a droga non hai receptores e os investigadores buscaban aos que participaban na adicción. Os primeiros estudos sobre o enlace de nicotina utilizaban como proba a alfa-bungarotoxina. Esta sustancia (derivada da toxina vítrea) asóciase aos receptores de nicotina nos músculos esqueléticos voluntarios. Pero a bungarotoxina non actúa da mesma maneira no cerebro e as zonas de unión da toxina de serpe non son probablemente os receptores da nicotina que canaliza os seus efectos adictivos.

Os estudos volveron á nicotina. En 1980 Avram Goldstein e os seus compañeiros demostraron na Universidade Stanford de California que o nico tina asóciase estreitamente a determinadas células nerviosas do cerebro das ratas. Estudos posteriores realizados en numerosos laboratorios clarificaron a distribución destes puntos de unión nas distintas áreas do cerebro. Algo importante é que esta distribución é practicamente a mesma que a dos receptores paira o neurotransmisor acetilcolina. Pero estas zonas de unión afectan á adicción da nicotina?

Hai algunha proba a favor desta idea. Algúns operarios do laboratorio descubriron que atoparon algunhas drogas que se asocian aos receptores de acetilcolina (e que bloquean o enlace de nicotina), xa que as drogas e a nicotina implican a activación dos mesmos receptores.

Tamén se realizaron outros experimentos paira determinar se a nicotina afecta as áreas nas que hai moitos puntos de unión no cerebro. Os membros do Instituto de Psiquiatría e eu mesmo descubrimos que as ratas se volven máis activas –resposta á nicotina– inxectando directamente a droga ás áreas celulares que liberan a dopamina neurotransmisora. A esta área do cerebro denomínaselle sistema de dopamina mesolínico.

Paul Clark, da Universidade British Columbia de Vancouver (Canadá), demostrou que danando estas células dopaminadas (inxectando neurotoxina selectora) a resposta á nicotina diminúe. Ademais, George Singer da Universidade da Trobe en Bundoora (Australia) demostrou que lesións similares reducen a tendencia das ratas a tomar nicotina. A súa influencia no sistema de dopamina cerebral parece xogar un papel importante na xénese dos efectos de nicotina que buscan os fumadores.

Este é un descubrimento moi importante en si mesmo, xa que o sistema de dopamina mesolínico xoga un papel importante na influencia que outras drogas adictivas como as anfetaminas e a cocaína teñen no momento de reforzar o comportamento. É posible que a nicotina fomente tamén cambios adaptativos no sistema de dopamina mesolínico (de forma que contribúa a combater o stress).

Os estudos bioquímicos manteñen a anterior conclusión, demostrando que os terminais nerviosos do sistema de dopamina mesolínico levan receptores nicotínicos. Peter Rowell e os seus compañeiros da Universidade de Louisville en Kentucky demostraron que pequenas concentracións de nicotina, como as que se atopan no sangue dos cigarros, poden provocar a liberación de dopamina do sistema mesolínbico. Estas células nerviosas seguen reaccionando coa nicotina a pesar de tomar moitas doses e non xeran tolerancia. Isto suxire que a liberación de dopamina pode ser importante paira o efecto potenciador da nicotina.

A nicotina, por tanto, pode afectar primeiro aos receptores de acetilcolina e estes poden posteriormente activar o sistema de dopamina. A nicotina tamén pode influír sobre outros neurotransmisores e hormonas (noradrenalina, narcóticos endóxenos e prolactina) e provocar a liberación de acetilcolina. Pero até agora estes efectos non parecen darse coas doses de nicotina dos fumadores, ou polo menos non se relacionaron directamente cos comportamentos adictivos.

A pregunta a expor é O efecto da nicotina no punto de unión pode explicar todas as consecuencias adictivas e comportamentales? Quizá a resposta máis razoable que podemos dar na actualidade é dicir non. A participación da dopamina (implicada noutras adiccións e comportamentos premiados) explica só parcialmente o efecto de fortalecemento da nicotina. Tamén é posible que outro neurotransmisor, o 5-hidroxitriptamina, actúe sobre os receptores 5-HT3 paira reforzar o efecto da nicotina no sistema dopamina. Ademais, estudos recentes a nivel molecular indican que entre os principais receptores nicotínicos existen varios tipos con diferenzas moi pequenas.

Algúns laboratorios están a traballar paira descubrir a función significativa destes receptores nicotínicos, pero aínda é pronto paira sacar conclusións. Con todo, algúns investigadores creen que a nicotina inflúe probablemente no grupo de receptores paira producir efectos de comportamento tan amplos. Se se demostra que isto é certo, pode ser posible sintetizar novos compostos que poidan imitar certos efectos da nicotina, pero non nocivos. Tamén é posible deseñar drogas que bloqueen os principais efectos adictivos da nicotina, pero sen interferir cos seus efectos noutras partes do sistema nervioso.

Permite deseñar formas máis sofisticadas de tratar o aspecto farmacolóxico da adicción ao tabaco. Ademais, é posible que sexamos capaces de deseñar drogas con propiedades potencialmente útiles da nicotina, pero sen consecuencias periféricas e quizais sen potencial adictivo. A posibilidade máis xusta é a de capitalizar os efectos beneficiosos da nicotina na memoria e a aprendizaxe, desenvolvendo axentes que minimicen o déficit de memoria na demencia da vellez, pero sen afectar o corazón e ao tráfico ou sen dar vómitos ou vómitos.