Oria, río llorante (e II)

1992/09/01 Terés, Joxepo Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Hidrologia

Municipio de Orio, porto

Esta última zona, concretamente a exterior, comezariamos facendo mención ao pobo de Orio.

Os documentos indican que o municipio de Orio naceu en 1379. Aínda que inicialmente movíanse ao redor da economía que ofrecía o ferro, o comercio adquiriu gran importancia. Debemos pensar que o río Oria era un lugar imprescindible paira pasar dun lado a outro. Por outra banda, o pobo era moito máis pequeno do que vemos hoxe, e hoxe en día o seu aspecto inicial, estruturado e preparado paira a defensa. Desde entón estendeuse en pendente cara ao río, asentándose sobre marismas e ribeiras, principalmente polo desenvolvemento da industria pesqueira.

O último impulso deuno o turismo, no que sobre as praias e as dunas construíronse edificios de natureza irregular. A nosa sociedade civilizada, que quere apostar pola ecoloxía, acabaría xa o camiño emprendido e ademais terá á súa disposición oportunidades e facilidades paira conseguilo...

Canalizacións, recheos e ribeiras da ...

A desembocadura do río foi testemuña dunha gran marisma e ribeira que se estenden polo mar e por ela. Co obxectivo de gañar terreo a este sistema, o río canalizouse, realizando a miúdo grandes recheos paira poder levantar a cota do terreo. Ademais, os regatos que discorrían cara ao río, sen considerar sequera una ordenación mínima, canalizáronse de forma diferente, alterando a paisaxe.

Con isto non queremos dicir (ojala así sexa!) Hai que deixalo aí, pero si hai que ter en conta todos os puntos de vista (e non uns poucos) paira facer as cousas. Despois, a alguén se lle ocorreu que pasar pola desembocadura á autoestrada ía ser una boa idea, e aí están as consecuencias desta obra.

Praias e dunas

Na actualidade, a praia de Orio quedou totalmente restrinxida e as zonas que quedan indican que no seu día foi un sistema cun alto potencial ecolóxico, xa que dada a situación existente, existe un interesante número de especies de vexetación típica destes sistemas. Destacan: Cakile maritima subsp maritima, Galium arenarium, Carex arenaria, Eryngium miritimum, Euphorbia paralias, Lagurus ovatus, Ononis repens var. maritima, Thymus polytrichus subsp. arcticuys, calystegia soldanella, Honkenya peploides, ...

E moitas outras especies (quizá máis do 50%) perdéronse desde principios deste século. Na actualidade, o sistema de dunas de praia está practicamente destruído, pero a conservación das partes de dunas que quedan polo menos e a correcta ordenación de toda a zona en xeral sería beneficioso, polo menos, con aspecto de xardín e non de calquera tipo de partxeo. Doutra banda, a organización que lle corresponde coidar, aproveitar (e por que non) o turismo debería telo en conta.

Praia de Oribarzar

Diante da desembocadura do río Oria atópase á esquerda esta preciosa praia. Con todo, as pistas e construcións traseiras cara ao lado dos diques e a barra cegaron este recuncho. No entanto, dado o escaso volume das citadas edificacións, considérase que o valor paisaxístico da zona segue sendo considerado. Os distintos caseríos, prados e alcornoques situados sobre os que se asintan os defensores da parte traseira dan a esta zona un caramelo especial, sendo un lugar a preservar.

Flysch vogal

Na desembocadura do río pódense ver os flysch costeiros nas zonas esquerda e dereita. Nesta zona aparece o flysch do Eoceno-paleozene, que aparece na costa guipuscoana, con presenza de areniscas e calcarias pintadas principalmente. Nesta zona veremos diferentes fenómenos xeolóxicos: pliegues, diferentes procesos de movemento, fósiles, ...

Sen dúbida, o aspecto xeolóxico é moi importante e outro complemento desta zona. Todos estes complementos son precisamente os que confiren una configuración global ao río Oria e consideramos que desde esta perspectiva deberían exporse criterios de protección.

Cantiis, pendentes e panorámicas

O cantil e a pendente do mar, situados á esquerda e dereita da desembocadura do río, ofrécennos una magnífica panorámica e son lugares idóneos paira o avistamento de aves mariñas. A súa vexetación é especialmente limitada aos cantiis (Plantago maritima, Crithmum maritimum, Asplenium marinum, ...). Subindo polos cantiis, atopamos outros elementos. Nos estratos erosionados e fisurados de arenisca do Flysch, a Vandenboschia speciosa, rara e rara garo, bidueiro, marojo, salgueiro e acivro, sobre o colchón espiñento da otea, ofrécennos os seus matices. Non podemos esquecer a Lilium pyreinaicum e Iris latifolia tan especiais como esveltas. adaptadas tanto aos cumes montañosos como ás ladeiras mariñas. Non hai que esquecer a típica silicícola Erythronium dens-canis e a escasa (sobre todo na cota que atopamos).

O percorrido entre o río Oria e as desembocaduras do río Iñurritza é único, de gran valor paisaxístico, cunha riqueza moi interesante como se mencionou anteriormente.

A finais de inverno e principios de primavera veremos unhas bonitas flores amarelas. Son lilipas e, abríndoas por todas partes, farán que o noso percorrido sexa bo. As especies presentes son dúas: Narcissus pseudonarcissus supsb. pallidiflorus e Narcissus bulbocodium subsp. citrinus .

Partindo da praia de Oribarzar e tomando o camiño que conduce até Zarautz, poderemos contemplar uns fermosos alcornoques nas ladeiras da dereita. Concretamente, no artigo dedicado a esta árbore (ver Elhuyar. Ciencia e Técnica nº 22. O lector pode consultar as súas características e as particularidades da súa contorna en abril de 1989.

En canto á fauna demersal e do mesmo xeito que noutras zonas, abordaremos a Zona 3, que é a que aparece na desembocadura do río.

Como colofón a este apartado e a modo de resumo, interesaríanos botar unha ollada aos seguintes gráficos.

Río Oria

Como conclusión podemos dicir que: A comunidade típica que aparece no estuario do río Oria, aínda que cun número reducido de especies, demostra que o número de individuos é elevado, sendo facilmente colonizables as zonas centrais e interiores do río.

Na zona exterior, o número de diversificacións aumenta respecto das outras dúas zonas e tenden a diminuír progresivamente afastándose da desembocadura.

Conclusións

Poida que o lector pregúntese: “Que lles pasará ao río Oria e aos ecosistemas que lle rodean?”. “Cal é a actitude das diferentes administracións?”, “Que din os biólogos, naturalistas e grupos científico-ecoloxistas?” ... Pola nosa banda, trataremos de explicarlles algunhas aclaracións e propostas que, en definitiva, terán que ter moito peso.

En primeiro lugar e como referencia, especialmente na última década, as diferentes Administracións no País Vasco han enumerado as áreas de interese naturalístico, que parece querer protexer, aínda que de cando en cando materializouse a intención. Posteriormente, en canto á zona, recóllense algunhas das zonas mencionadas nestes artigos. Na pasada lexislatura o Departamento de Medio Ambiente, a zona de “Motondo”, no “Mapa de Interese Botánico – Paisaxístico da CAPV”, puxo de manifesto que non é de estrañar que noutras ocasións váianse a levar a cabo, con claras contradicións entre as distintas administracións.

Con todo, creemos que, como é real e lóxico, debería aparecer e desexamos que estes artigos destaquen esa perspectiva. Esta zona debe considerarse dentro de una globalidad, eliminando os “mini-minimalistas”. Desta maneira evitariamos a realización de partxos e abordariamos ben o problema desde onde hai que abordalo. Pero imos á esencia.

A continuación preséntanse os criterios que a Deputación Foral de Gipuzkoa utilizou en 1989 no “Estudo dos espazos de interese naturalístico de Guipúzcoa” paira a protección dos diferentes espazos naturais, que son discutibles. Ver “Elhuyar. Ciencia e Técnica” Vol. 29):

1. Dispor dunha mostra representativa dos ecosistemas orixinais.
2. Grao de conservación da vexetación e fauna.
3. Formacións xeolóxicas valiosas, rutineiras ou en perigo de extinción.
4. Gran interese paisaxístico.
5. Estar en perigo.
6. Interese didactivo.

En base a estes criterios, trataremos de demostrar que debería ser un lugar de protección total.

1. Trátase dun indicador dos ecosistemas que existiron nas canles e desembocaduras dos ríos no País Vasco, uno dos últimos que quedan na actualidade e que se considera oportuno recuperar.
2. Nestes artigos demostrouse que o grao de conservación da vexetación nalgúns puntos é bastante bo, sendo algunhas das citas una das últimas. Doutra banda, non se considera que se realizaron demasiadas investigacións desde o punto de vista da fauna en xeral e as actuacións levadas a cabo son moi representativas do potencial ecolóxico desta zona.
3. Tamén é de destacar a súa importancia geomorfológica, con diferentes sistemas. Os sistemas fluviais, estuarinos e costeiros do río Oria son moi interesantes e importantes coas súas unidades. Os meandros, praias, marismas, cantiis mariños, estruturas xeolóxicas, procesos erosivos diversos, fósiles, ...
4. Consideramos que a importancia paisaxística deste aspecto queda demostrada nestes artigos. Até agora, lamentablemente, non sacamos en absoluto o seu aproveitamento a este criterio, e tratamos de fragmentar e eliminar as bonitas paisaxes que temos en moitas ocasións, con consecuencias obvias. Deberiamos prestar especial atención á evolución e manipulación da paisaxe como elemento básico da calidade de vida e do progreso.
5. 

   Bidueiros na oración.
   Neste último tramo do río Oria preguntariámonos/preguntariámosnos que non está en perigo (non por suposto a ponte da autoestrada). Esta zona sufriu todo tipo de agresións (impulsadas por distintas administracións) e en xeral é outro exemplo típico da nosa contorna bonita. Xa temos demasiados. Cando se darán conta?
6. Interese didáctico. Dado que os sistemas existentes na actualidade nesta zona son en moitos casos moi dinámicos, estes ecosistemas permitirannos analizalos “in situ”. Pero achegándonos á pedagoxía, queremos subliñar o que di o Deseño Curricular Básico paira a E.K.A., o Coñecemento do Medio (Educación Primaria) (Ou.C.D. estes poden sufrir algún cambio, xa que están en proceso de presentación, difusión e debate en toda a comunidade escolar).

En canto aos coñecementos ambientais, entre outras, as competencias que deben desenvolver os alumnos durante a Educación Primaria son as seguintes:

1. Analizar as manifestacións que podemos observar na contorna e que son consecuencia da participación humana, desde unha actitude que fomenta a defensa e recuperación do equilibrio ecolóxico e a conservación do patrimonio cultural e desde unha actitude coherente coa valoración realizada nas actividades cotiás.
2. Entender o medio ambiente como un sistema, cuxos elementos físicos, naturais, sociais, culturais,... diferentes poden producir alteracións interactuando co tempo, xerando problemas ambientais, sendo preciso unha análise crítica dos mesmos e buscar solucións construtivas.
3. Utilizar os coñecementos sobre o medio natural nos seus elementos físicos e vivos, así como propor, valorar e, no seu caso, participar en iniciativas de conservación e mellora.
4. 
   Recoñecer e valorar as achegas da ciencia paira mellorar as condicións de vida dos seres humanos, apreciando a importancia da formación científica e utilizando nas actividades cotiás os valores e actitudes do pensamento científico, mostrando una actitude crítica e fundamentada ante os grandes problemas que expoñen as relacións entre a Ciencia e a Sociedade na actualidade.

Debido ao gran interese didáctico da zona, será interesante traballar nela algúns dos bloques que se impartirán nas nosas escolas e, ademais, se os puntos de referencia destes bloques son obxectivos xerais (é dicir, conceptos e procedementos dos contidos a desenvolver polo alumnado), parécenos moi interesante subliñar “valores, actitudes e normas” sobre a contorna.

A intervención humana no medio ambiente e as consecuencias do seu aproveitamento e goce xeraron serios problemas. Con todo, ao ser una actividade cotiá, dificulta a toma de conciencia destas consecuencias. A educación dos valores conservacionistas debe ser constante, sempre combinando as implicacións sociais e individuais do noso comportamento. O obxectivo deste Departamento é presentar uns valores que guíen esta intervención humana no medio ambiente.

1. As actividades humanas afectan o medio ambiente:–
   Afacerse á análise dos feitos antes de pronunciarse sobre os mesmos.– Rexeitando aquelas que
   valoran, degradan ou anulan críticamente as actividades humanas que afectan o medio ambiente.– Tratar de coñecer o
   País Vasco (e en especial a contorna do seu pobo). Coñecer, á súa vez, a importancia que tivo nos diferentes ámbitos da vida: a historia, a economía na cultura.– Coñecer que
   os recursos naturais e enerxéticos son limitados, tomando conciencia das súas consecuencias e actuando con criterio conservacionista.
2. 

   Deixámosvos o voo da Gaivota Reidora, coa esperanza de que pronto...
   O medio ambiente inflúe na calidade de vida. Hai que tomar medidas paira preservar isto e os tipos de animais e plantas en perigo
   de extinción:– Interesarse e valorar críticamente as medidas existentes paira a protección do medio ambiente.– Preocuparse das distintas formulacións
   dos grupos ecoloxistas e naturalistas do País ou do País Vasco, valorando críticamente as súas actuacións.– Prestar
   atención aos problemas ambientais máis graves da actualidade e levalos a cabo na contorna máis próxima (colexios, campos de traballo, etc. ).
3. É necesario coñecer e estar alerta sobre os riscos derivados do desenvolvemento e dos cambios inevitables e irreversibles que se producen no medio natural:– Preocuparse
   polos cambios producidos no relevo e os ecosistemas e polas súas consecuencias.– Considerar algúns fenómenos naturais como esenciais, valorando as medidas que se adoptan sobre a importancia da prevención e sobre eles.

Seguindo o espírito da reforma, e como puidemos comprobar ao analizar a contorna, se temos que tratar de traballar valores, actitudes, normas, etc., tamén temos que avaliar estes, que nos presenta un “reto” pedagóxico moi importante. No entanto, estes Deseños estendéronse a todos os centros e ademais cada centro pode realizar as súas adaptacións e achegas adaptadas á súa situación. Por tanto, os educadores temos traballo. Pero por que non enviar estes Deseños Curriculares aos diferentes Departamentos de Medio Ambiente das diferentes administracións e aos alcaldes dos Concellos?. Os Concellos da localidade deberían potenciar o desenvolvemento dun Deseño Curricular que sexa aprobado polas súas escolas. Non é así?

Doutra banda, as constantes opinións economicista-políticas ou a demagogía condicionan a conservación do espazo natural mediante argumentos pobres, inadecuados e falsos. Até cando?