Su artifizialak

Jatorriak Txinan ote?

Su artifizialen jatorriaz ezaguera-eza handia dago. Halere, bolboraren aurkikuntzarekin nolabait erlazionatu behar ditugula su artifizialak jakin badakigu. Honela Grezia-n, Erroma-n, Egypto-n edo India-n kokatzen dutenen teoriak buruz behera jarri behar dira.

Lehenengo datu fidagarria Marco Polo -k ekarri zigun. Txinatarrek VIII. edo IX. mendean ezagutu zuten bolbora beltza delakoa eta era berean, noski, bere ondorioak. Europan, aldiz, XIV. menderarte ez zen ezaguna izan bolbora beltza eta Berthold Schwart fraile alemaniarraren eskuz etorri zen berrarkikuntza hau.

Bolbora beltza k gudan eman zituen lehenengo pausoak, baina XVI. mendean Gorteko festetan erabiltzen da su artifizialen modura bataila nagusiak errepresentatzerakoan. Honela hasiera-hasieran behintzat su artifizialak guda-ekintzak adierazi nahi izan dituela esan genezake. ondoko substantzia hauek eransten zitzaizkion bolbora beltza ri: kresala (potasio nitratoa), sufrea, ikatza, burdina (txirbila eran), antimonio(III) sulfuroa, etab.

Ez bakarrik frantsesek, baita ingelesek ere erabili izan zituzten su artifizialak bere festa nagusitan. Gogora dezagun 1487an York -eko Elisabeth -en koroapenean Thames (Tamesis) ibaira sugarrak botatzen zituen herensuge handi bat ikusten da; 1533an izugarrizko basatien laguntzaz sugarra bota eta ateratzen zuen herensuge erraldoi bat... da. XVII. menderarte iraungo duten fabula hauek dira su artifizialen konstantazio historikoa.

Bestalde, Txinatarrek ez zioten hainbeste garrantzi ematen ikusmenezko zentzuari, entzunez koari baizik. Horregatik XVIII. menderarte eboluzio desberdinak eman zituzten Europako nahiz Txinako su artifizialak.

Erregeen eta Jauntxoen suak?

Berriro Europara itzuliz daztergun laburki su artifizialen eboluzioa.

Pirotekniak eta dekoratuak elkarrekin joan behar zutenez, arkitektu eta artifizieroen elkarketa gertatu zen. Baina garai honetako izkribuak komenientzi elkarketa honen arrixkuak salatzen zuten; bakoitzak bere jaki narloa besteenen gainetik jartzen bait zuen. Honela Frantziako Dophin-aren lehen ezkontzan 1745ean su artifizialak Pont-Neut -etik botatzeko asmoa zegoen, ikusleak Pont-Royal-eraino pilatuta zeudelarik. Su hauen dekoratuaren projektua, Gabriel de Saint-Aubin -ek egina ziur aski, hain ederra eta zoragarri zen artifieroek ezin zutela su egokiak aurkitu projektu honerako.

XVIII. mendetik aurrera artifizieroek bidaia asko egiten dute eta ondorioz ikuskizun piroteknikoak homogenizatzen dira Europan Nahiz eta nazioen berezitasunak galduz joan, ikuskizun hauek nazioarteko jaialditan ematen zirenez, eurovision antzeko baten kutsua zuten. Halaber nazio batek beste bati suak eskaintzearen ohitura hedatu zen eta honela, 1704. urtean Luzzara hartzeagatiko ospakizunetan Venezia -ko Errepublikak paristarrei espektakulu bat eskaini zien. Baita 1739. urtean ere Espainiako enbaxadak Louis XV. alabaren ezkontzaren ohorez su artifizialak aurkeztu zituen.

XIX. mendean piroteknia eta arkitekturaren arteko harremanak hausten dira eta piroteknia industria bihurtzen da.

Su artifizialen ikuspegi zientifikoa

Piroteknia industria bihurtzearekin batera aurkikuntza berriak gertatzen dira kimika arloan. Hain erakargarriak diren koloreak zenbait substantzia nahastu ondoren lortzen dira.

Ikuspen teknikotik abiatuz lerro asko bete daitezke formula eta substantzia desberdinen aipamenekin. Azaletik, soilik, ikutuko dugu gai hau.

2. irudiko A zatian zorrotada baten egitura dugu (iturriak, turuztak, etab.). B zatian bonba batena dugu eta C zatian kandela erromar -ena.

Orohar, su artifizial batek hiru substantzi mota desberdin ditu: oxidatzailea, erregaia eta aglomeratzailea. Adibide gisa ondoko taulan izar gorriak lortzeko hiru era desberdin erakusten dira.

Koloreei dagokienez beste hainbat gauza esan daitezke. Kolore gorriak burdin, altzairu edo fundizio-hautsak ematen dituzte. Kolore horiak sodioaren erradiazio atomikoaren bidez lortzen dira. Berdeak barioaren deribatuen bitartez. Baina pirotekniaren kalitatea kolore urdinak neurtzen du eta noski kolore hau lortzeko zailtasuna handiena da. Kobre-gatzak erabili, izan dira eta erabiltzen dira, baina produktu honen toxizitatea ez da gainditu gaur egun. Argi txuriak lortzea ere zaila da, oso tenperatura handiak behar bait dira (500°C baino handiagoak).

Behar bat: seguritatea

Donostiako su artifizialak.

Azken urte hauetan pirotekni fabrika mordoxka lehertu dira, hainbat pertsonak hilik suertatuz. Pirotekni industriek arau berezi batzuk bete behar dituzte barne-seguritate nahiz kanpokoari buruz. Seguritate osoa lortzea zaila da, gainera kontutan hartu behar da industria honek artisau-kutsua ez duela galdu oraindik. Halere egunez egun seguritate-mugak hobetuz joan dira industria gehienetan eta beraz espero dezagun istripurik ez gertatzea.

Eta bihar zer?

Artikulu honen hasieran aipatu dugu nahiz eta azaletik, pirotekniak eremu militarrarekin duen erlazioa. Zer esanik ez, ikerketa militarra puntakoa bada, honek eragina izango duela piroteknian. Honela ba, piroteknia automatizazio bidetik abiatzen ari da, ondoko hiru helburuak nagusi direlarik:

kalitatearen hobakuntza.
produktibitatearen ¡gotea.

• seguritate handiagoa.

Dudarik gabe, esan daiteke datozen urteetan su miresgarriak ikusiko ditugula eta gainera seguritate handiagoarekin.