Chillida en Bilbao: sinais da atmosfera na pel

2014/06/01 Lakar Iraizoz, Oihane - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Materialak
• Ingurumena
• Kimika
• Museoak

Cortiza irregular, anacos de material levantados, cor que non debería ser... Una serie de esculturas de aceiro inoxidable realizadas por Eduardo Chillida en Bilbao sofre una serie de alteracións inesperadas. Ao tratarse dun aceiro especificamente concibido paira sobrevivir en condicións rueiras, "non son as características esperadas", explica Ainhoa Sanz, conservadora do Museo Guggenheim Bilbao. Recalca, con todo, que non son "preocupantes" porque son alteracións moi superficiais e a moi pequena escala. "Con todo, convén coñecer a súa orixe paira poder tomar medidas paira protexer as esculturas na medida do posible", engadiu.

O aceiro inoxidable (coñecido tamén como nome comercial de Corten) é o formado pola capacidade de formar una capa protectora adecuada paira as condicións exteriores. Desenvolve una capa de corrosión superficial que actúa como barreira fronte aos axentes de tensións en condicións exteriores. Por tanto, utilízase moito paira a creación de estruturas externas como fachadas, pontes e ferrocarrís. E moitos artistas levan moito tempo usando ela paira estar fóra nas esculturas, entre elas Chillida.

Co obxectivo de coñecer o estado das esculturas de aceiro inoxidable, os seus axentes, posibles solucións, etc., púxose en marcha un estudo en colaboración con investigadores do departamento de Química Analítica da UPV/EHU e os conservadores do Museo Guggenheim Bilbao. Ademais da escultura Abrazo XI do Museo, tiveron permiso paira estudar outras esculturas de Chillida en Bilbao: Begirari IV, Eloxio do Hierro III e Buscando a Luz IV. "Ao atoparse en diferentes zonas da cidade, tiñan diferentes focos de contaminación, o que nos permitiu realizar un estudo comparativo", explica Julene Aramendia, investigadora do departamento de Química Analítica da UPV.

Abrazo XI

Ed. Oihane Lakar/Elhuyar Zientzia

Ed. Oihane Lakar/Elhuyar Zientzia

Desde a apertura do Museo Guggenheim Bilbao esta obra forma parte da colección do museo desde 1997. A descrición da escultura no museo é a seguinte: Esta estrutura de aceiro é un elemento vertical e á vez sinuoso. As partes de aceiro se trenzan e transforman como plantas que crecen do chan e enmárcanse nelas ao abrazar". Xunto a outras esculturas, Besarkada XI reflicte "a estreita relación das obras de Chillida coa natureza. Ao aire libre, baixo luz variable, estas obras pon de manifesto a sombra das súas curvas e o seu perímetro".

Begirari IV

Ed. Oihane Lakar/Elhuyar Zientzia

Ed. Oihane Lakar/Elhuyar Zientzia

Esta escultura, fundada en 1997, foi colocada en 2003 na súa actual localización, no Parque da Ribeira, ao comezo do paso de Pedro Arrupe, fronte á Universidade de Deusto. Como un faro ao que espía, é una obra de arte vertical, como un tótem. A estrutura de aceiro vaise estendendo a medida que ascende. Na parte superior ábrese una cavidade que lle dá o don do ollo dun xigantesco Polifemo.

Capa protectora, non sempre

A capa de protección fórmase en contacto co osíxeno e a auga. Está formado por varios oxihidroxidos de ferro e a súa formación require ciclos de mollado e secado. Estes compostos vanse transformando progresivamente e ofrecen cada vez maior protección. Aramendia explica o proceso que adoita ocorrer: "Nas primeiras etapas aparece lepidocrociada en toda a superficie da escultura. É un oxihidroóxido de ferro, moi inestable, moi activo químicamente, que reacciona continuamente e cambia cos axentes da contorna. Aos poucos, por efecto de mollados e secados, a lepidocrociita transfórmase en goetita. A goetita é un composto moito máis estable, máis pasivo. Máis pasiva fai de barreira e non deixa pasar a contaminación. Por tanto, o efecto protector real prodúcese cando aparece esgotado".

Con todo, o material non responde igual en todas as atmosferas e en determinadas condicións non crea a protección esperada. "Así o vimos, ademais de no Abrazo XI, na escultura Begirari IV de Chillida. En cambio, Eloxio do Hierro III e Buscando a Luz IV atópanse en bo estado, cunha superficie homoxénea e unha cor adecuada", precisou o investigador.

Este comportamento atípico débese a que "vimos que hai partículas abundantes na atmosfera de Bilbao, sobre todo ricas en silicatos, como o po natural ou algunhas partículas de fume de coches --explica Aramendi-. Ademais, estando cerca do mar, engádense partículas de sal ás anteriores", engade.

Problema: suspensión de conversión

Os investigadores utilizaron técnicas de investigación non invasivas paira "causar o menor dano posible ás esculturas", segundo Aramendia. As técnicas de espectroscopia e fluorescencia permitiron coñecer a estrutura molecular da superficie das esculturas, é dicir, os compostos que a compoñen e a estrutura básica, é dicir, os elementos químicos que aparecen na superficie, tanto cualitativa como semicuantitativamente (en que proporción atópase cada un deles).

Do mesmo xeito que o Abrazo XI, á escultura Begirari IV non se lle quitaron a súa capa negra ao saír da fundición. A medida que se xera a capa de oxidación típica do aceiro inoxidable, a capa negra foise levantando. Gran parte do material que cae corresponde á capa negra. Ao caer deixa unha cor vermella intenso. Ed. Oihane Lakar/Elhuyar Zientzia

Nos resultados destas análises observouse que as esculturas en peor situación presentaban una elevada concentración de lepidocrociitas e una baixa concentración de goetita, mentres que as que se atopaban en mellor situación presentaban una situación á inversa. Dito doutro xeito, "o proceso de transformación da lepidocrociita en goetita está interrompido nas esculturas que se atopaban en peor estado", é dicir, a composición das partículas ricas en silicatos, que pola contra non afectan de ningunha maneira ao aceiro: non se erosiona, non se deteriora nin nada", afirma Aramendia.

Os sulfatos e nitratos son os responsables da caída de pequenas partes dos materiais superficiais das esculturas e o yeso. Estes compostos foron medidos en grandes cantidades na superficie das esculturas. Os sulfatos de ferro e os nitratos de ferro proceden da reacción do dióxido de xofre e os óxidos de nitróxeno da atmosfera co material das esculturas. "Son compostos moi solubles que facilitan a perda de material coa choiva", explica Aramendia.

A abundancia de cal nas terras do País Vasco ha provocado, ademais, a presenza de yesos na atmosfera e, por tanto, a caída de pequenos anacos de material ao pousar o yeso sobre a superficie das esculturas. O yeso pode aparecer en tres niveis de hidratación (yeso, hemidrato e nidrita) e cada un ten un volume determinado. Por tanto, ao cambiar dunha a outra, o volume tamén cambia, o que provoca tensión física na pel e, por tanto, desprendemento de fragmentos de material.

Factores desencadenamentos excepcionais

Se a influencia das partículas atmosféricas fose mínima, Aramendia observou nos estudos realizados que "a composición do aceiro utilizado paira a realización de esculturas ten una importancia capital na súa conservación". "Non profundamos demasiado niso porque é un tema de investigación completa, pero habemos visto que a escultura que se atopaba en mellor estado de conservación, Eloxio do Hierro III, está feita de aceiro doutra aliaxe". En lugar de aceiro corten, Eloxio do Hierro III (o mesmo que utilizou Chillida paira elaborar o Peite do Vento de San Sebastián) está fabricado en aceiro denominado Reco, que "responde moi ben á atmosfera de Bilbao", explica Aramendia

A escultura Eloxio do Hierro III é una das esculturas que mellor se conserva entre todas as estudadas. Cor uniforme e sen irregularidades na pel. Ed. Oihane Lakar/Elhuyar Zientzia

A resposta aos contaminantes atmosféricos atópase nas diferenzas cuantitativas dos compostos das aliaxes de aceiros Corten e Reco. En xeral, e por encima de todo, "podemos dicir que as esculturas con baixo contido en cobre na aliaxe conserváronse peor, e que as de alta concentración de níquel perduran mellor na atmosfera de Bilbao", engadiu.

Ainhoa Sanz do Museo Guggenheim Bilbao, pola súa banda, explica o tratamento que se lle dá ao aceiro inoxidable paira fomentar a creación dunha capa protectora de corrosión: "Cando salgue da ferrería salgue cunha capa negra. Paira facilitar o proceso de oxidación e de forma homoxénea límpase con area paira eliminar esta capa negra. Pois ben, Chillida non quixo facelo na escultura que temos no museo. Isto incrementou a irregularidade da pel".

Pois ben, en Abrazo XI e Begirari IV sumáronse todos os factores nocivos: Ambos se atopan preto da ría de Bilbao, a ponte que pasa xunto ao Museo Guggenheim ten moito tráfico, polo que hai moita contaminación nos coches e son dous das esculturas que Chillida non quixo limpar con area.

Plan de conservación: maior rega

Dos resultados e conclusións do estudo realizado, "aprendemos moito e trouxémolo ao día a día, adaptando o mantemento a Besarkada XI. Periodicamente regamos a escultura paira eliminar os contaminantes que quedaron na superficie, o po e o sal. Desta forma, ademais de limpalas, proporcionámoslle os ciclos de secado necesarios paira formar a capa protectora. Así que regando conseguimos dobre efecto", explica Sanz.

Ademais destas regas, non se adoptaron outras medidas no museo no que respecta á conservación da escultura de Chillida, xa que "non fai falta. Os universitarios han visto que na pel están a suceder cousas estrañas, pero non é grave, e estamos seguros de que a escultura non ten ningún perigo de deterioración", di Sanz.

Continuouse: "Si nalgún momento observásemos que existe este risco, a primeira medida sería introducir a escultura no almacén paira protexela da atmosfera contaminante. A continuación, estudariamos en profundidade a intervención que poderiamos facer paira restaurar a escultura, e sabendo isto, teriamos que falar coa familia de Chillida paira obter o permiso necesario. E é que antes de realizar calquera intervención é necesario coñecer cal é o desexo do artista, que quería expresar conceptualmente. E ambos os intereses non teñen por que coincidir."

Eloxio do Hierro III

Ed. Laboratorio Ibea, UPV

"Bilbao debe moito ao ferro e eu tamén... Esta escultura rende homenaxe á historia do ferro nesta cidade. Parte da Terra, transfórmase e ascende". Estas son as palabras de Eduardo Chillida no acto de colocación desta escultura na Praza Circular de Bilbao. Realizou a obra entre os anos 1990 e 1991 a petición do banco BBV.

Buscando a Luz IV

Ed. Laboratorio Ibea, UPV

A praza entre as torres Isozaki foi a última localización desta escultura até xuño de 2013. Entón sacaron a poxa e pagaron a maior cantidade de diñeiro pagada por unha obra de arte de Chillida: 4.806.209 euros. Chillida creou en 2001 una escultura de 8 metros de longo por 16 toneladas.

Luís Chillida, fillo de Eduardo Chillida, explicou como o arquitecto Arata Isozaki e o seu pai elixiron a localización desta escultura: "Entre os dous viron que esta localización sería adecuada paira una escultura que se chama Buscando a Luz e que ascende. Aquí, a escultura paterna xorde entre dous grandes e sorprendentes edificios de vivendas: esténdese a medida que ascende en busca da luz que lle dá nome".